تغییرات در ارزش دارایی افراد، تحت تأثیر بخش واقعی اقتصاد نبوده است. این در حالی است که در قرن‌های 19 و 20 میلادی، بسیاری از بحران‌های مالی با هراس‌های بانکی90 در ارتباط بوده‌اند و بسیاری از بحران‌ها با این هراس‌ها منطبق بوده‌اند. موقعیت‌های دیگری که اغلب تحت عنوان بحران‌های مالی شناخته می‌شوند شامل سقوط‌های بازار سهام91 و ترکیدن حباب‌های مالی، بحران‌های پولی و نکول حکمرانی92 هستند. پس به طور خلاصه می‌توان بیان کرد که بحران‌های مالی شامل الف) بحران‌های بانکی، ب) حباب‌های سفته‌بازی و سقوط‌های بازار سهام، ج) بحران‌های پولی و د) بحران‌های بدهی حکمرانی هستند. این در حالی است که بحران‌های بانکی و حباب‌های سفته‌بازی و سقوط‌های بازار سهام، در ابتدا دارای ابعاد ملی بوده و امکان دارد که بعد فراملی بین‌المللی نیز پیدا کنند، ولی بحران‌های پولی و بدهی‌های حکمرانی، از همان ابتدا دارای ابعاد فراملی و بین‌المللی هستند (کیندلبرگر و آلیبر93، 2005؛ لوین و والنسیا94، 2008).
تجارت خدمات95 : تجارت خدمات به خرید و فروش یک کالای غیرقابل لمس بین خریدار و فروشندهای که در دو کشور یا دو اقتصاد متفاوت هستند گفته میشود. این تعریف بر طبق توافق نامهی GATS و بر اساس اینکه در زمان معامله، طرفین معامله در کجا حضور دارند به 4 شاخه تقسیم می شود: 1- تجارت بین مرزی: زمانیکه خدمت از یک کشور به کشور دیگری ارائه شود. 2- مصرف در خارج از کشور: عرضهی خدمات از یک کشور به مصرف کنندگان خدمات از کشور دیگر در کشور عرضه کننده. 3- حضور تجاری: عرضه کنندهی خدمات از یک کشور، خدمت را در کشور دیگر ارائه میدهد. 4- حضور شخص حقیقی: خدمات از طریق حضور اشخاص حقیقی در کشور دیگر ارائه شوند (سازمان تجارت جهانی96،2013).
الگوی جاذبه97 : در سادهترین حالت الگوی جاذبه بیان میدارد که تجارت دوجانبه بین دو کشور با GDP این کشورها ارتباط مستقیم و با فاصلهی جغرافیایی این دو کشور ارتباط معکوس دارد. این دو عامل، توضیح دهندگی تجربی بالایی دارند. ضمن اینکه اثر فاصله جغرافیایی قوی است و در طول زمان کاهش نمییابد. الگوهای تعمیم یافته جاذبه، اثرات هم مرزی و همسایگی کشورها و همچنین برخی هزینههای پیچیدهی تعامل را هم بر روی تجارت دوجانبه اندازهگیری میکند (کیمیورا و لی98،2004).
گردشگری99 : گردشگری به معنای مسافرت از یک مبدا به یک مقصد است که به منظور سیاحت یا تجارت است و مفهوم آن فرایندهای مبادله فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را نیز در بر میگیرد. گردشگری به لحاظ دارا بودن قابلیت تحرک در تولید و توزیع و ایجاد خدمات گوناگون، سرعت بخشیدن به گردش پول و سرانجام ایجاد اشتغال یکی از مهمترین منابع تولید کشورها در بخش خدمات است که میتوان از آن به سود اقتصاد کشور میزبان بهره گرفت (سازمان تجارت جهانی، 2012).

فصل دوم:
مروری بر ادبیات موضوع

مقدمه:
بحرانهای مالی یکی از پدیدههای رایج در طول حیات اقتصادی کشورها است. نحوه مقابله با بحران و کاهش تبعات منفی آن، از مهمترین دغدغههای کشورهای درگیر بحران بوده است. اکثر کشورها، اقدامات پیشگیرانه از وقوع بحران و جلوگیری از سرایت آن به اقتصادشان را در نظر داشتهاند.
بحرانهای مالی در کشورهای جنوب شرقی آسیا، آرژانتین، برزیل، مکزیک و غیره از جمله بزرگترین بحرانهای مالی در دهههای 1980 و 1990 بودهاند. کشورهای درگیر بحران، سیاستهای مختلفی نظیر کاهش یا افزایش نرخ بهره، اصلاح مقررات بازار سرمایه، تزریق پول به اقتصاد و غیره را به منظور پیشگیری و یا درمان بحرانهای مالی مورد توجه قرار دادهاند. در این میان ساختار اقتصادی کشورها در انتخاب سیاستهای مقابله با بحرانهای مالی نقش اساسی داشته است. بحران اخیر که از سال 2007 شروع شد، با وسعت بیشتر، در سال 2008 شدت یافت و اقتصاد جهانی را مورد هدف قرار داده است. کشورهای درگیر بحران، سیاستهای مختلفی را برای مقابله با این بحران تدوین نموداند.
طی بحران اقتصادی، کشورها معمولا سیاست محدود کردن واردات و کمک به گسترش تولید داخلی را پیش گرفتهاند؛ این امر باعث تقویت بازار رقابتی در بین کالاهای داخلی شده است. در زمان بحران اقتصادی با روی آوردن یک کشور به سیاست محدود کردن حجم تجارت، سایر کشورها نیز این سیاست را اتخاذ کردند و سیاستهای تجاری کل جهان را فرا گرفت. از اکتبر 2007، زمانی که بحران مالی شروع شد؛ کشورها انواع مختلف سیاستهای محدود کنندهی تجارت را اعمال کردند. مثلا در کشورهای اروپایی همچون فرانسه، آلمان و انگلستان واردات خودرو را به طور کامل متوقف شد. همچنین اکثر کشورها بر واردات تعداد زیادی از کالاها، تعرفههای سنگینی وضع کردند. استانداردهای اجباری برای برخی از کالاها همچون فولاد و فلزات دیگر وضع شد؛ این استانداردها به صورت منحصر به فرد اعمال شد مثلا: (100JIS) استاندارد صنایع ژاپن، (BIS101) دفتر استاندارد هند و سایر استانداردها که باعث محدود شدن مبادله بین کشورها شد (سازمان جهانی گردشگری و سفر،2010).
این فصل در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول به بیان مفاهیم خدمات، تجارت خدمات، گردشگری و بحران مالی پرداخته شده، در بخش بعدی با بررسی ارتباط بحران مالی و تجارت زمینهای مناسب برای طرح الگو فراهم خواهد شد. در بخش سوم شواهدی از اثرگذاری بحران مالی بر گردشگری در سطح جهانی و منقطهای ذکر شده است. در بخش آخر، مروری بر مطالعات انجام شده صورت خواهد گرفت و این فصل با خلاصه و
جمع بندی پایان می پذیرد.

2-1- مباحث نظری:
2-1-1- تعریف خدمات:
در زندگی روزمره، تمایز مابین “کالاها” که قابل خریداری بوده و ویژگیهای مادی آنها دقیقا قابل توصیف است و “خدمات” که جهت بهبود سلامتی، تعمیر وسیله نقلیه، تفریح، انجام یک پرداخت و یا انجام سرمایه گذاری مالی مورد درخواست، امری آسان است. همچنین برای تعریف “خدمات” نباید صرفا آنها را در مقابل کالاهای مادی قرار داد. ویژگیهایی از جمله مادی بودن، عدم قابلیت ذخیرهسازی و همزمانی تولید و مصرف، اموری نسبی بوده و میتواند در اثر پیشرفتهای تکنولوژیک تغییر یابد. خدمات به عنوان یک محصول از فرایند تولید آن قابل تمیز نیست و نتیجه یا اثر خدمت از ذینفع آن جداناپذیر بوده و نمیتواند موضوع داد و ستد جدیدی واقع شود. بر همین اساس، طبقهبندی خدمات عبارت از طبقه بندی فعالیتهای که میتواند ماهیت انواع فعالیتهای خدماتی را توصیف نمود و نه طبقهبندی فرآوردهها (که تعریف و اندازهگیری آنها دشوار است). در طبقه بندی استاندارد بین المللی صنعتی تمام فعالیتهای اقتصادی (ISIC)، جزئیات بسیار کمی درباره فعالیتهای خدماتی که حدود50 تا 75 درصد کلیهی فعالیتهای اقتصادی را در بر میگیرد به چشم میخورد )صمصامی،1371). در حال حاضر به موجب موافقتنامههای عمومی تجارت خدمات (GATS) خدمات به 12 بخش به شرح زیر تقسیم میشود: خدمات تجاری (خدمات حرفهای، خدمات مرتبط با فنآوری اطلاعات، تحقیق و توسعه)، خدمات ارتباطات، خدمات ساختمان و مهندسی، خدمات توزیع، خدمات آموزشی، خدمات زیست محیطی، خدمات مالی (بانکداری، بیمه و تمام خدمات مربوط به سهام و اوراق بهادار)، خدمات بهداشتی و درمانی، خدمات توریسم و گردشگری، خدمات تفریحی، فرهنگی و ورزشی، خدمات حمل و نقل، سایر خدمات. لازم به ذکر است که سازمان جهانی تجارت این 12 بخش را به 155 زیر بخش تقسیم کرده است. با الهام از تقسیم بندی فوق طبقهبندی گرایشهای 22 گانه تعاونیهای خدماتی در بخش تعاون انجام شده است که تا حد زیادی کلیه خدمات فوق الذکر را پوشش میدهد.
بخش خدمات با احتساب دو سوم تولید، یک سوم اشتغال و در حدود یک پنجم تجارت جهانی در بسیاری از کشورها به بزرگترین بخش تبدیل شده است (مولر و همکاران102، 2010). روند کنونی صاردات و واردات خدمات در ایران حاکی از آن است که زنجیره تجارت خدمات گسترش یافته است. در نمودار (2-1) این روند نشان داده شده است. این زنجیره در اثر ارتباط متقابل فعالیتهای مختلف بطور فزایندهای پیچیده میگردد، به طوری که بیش از 50 درصد خدمات تولیدی توسط خود موسسات خدماتی مورد استفاده قرار میگیرد.

نمودار (2-1): روند صادرات و واردات خدمات در ایران
منبع: بانک جهانی، 2013

به طور کلی خدمات دامنه وسیعی از فعالیتها و تولیدات از جمله خدمات مالی، گردشگری، بیمهای، درمانی، حمل و نقل، ارتباطات، توزیع، آموزشی، زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی و ورزشی را شامل میشود. اهمیت فزایندهی اقتصاد خدمات موجب میشود. که در اواسط دهه 1930 این بخش بعنوان سومین بخش اقتصاد بحساب آید (کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل 103،1989). در مقابل بخش اول (کشاورزی، ماهیگیری، شکار، دامپروری و جنگلداری) و بخش دوم (معدن، صنعت، ساختمان، فعالیتهای عام المنفعه، گاز و برق)، بخش خدمات به عنوان یک بخش باقیمانده و با ماهیت غیر تولید مادی، در نظر گرفته شده است. این طبقهبندی نه تنها از سوی سازمان ملل متحد، صندوق بین المللی پول و چند سازمان بین المللی دیگر مورد استفاده قرار گرفت، بلکه کشورهای متعددی نیز از این طبقه بندی در حسابهای ملی خود استفاده کردند (کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل ،1989).
در دههی 1960 و اوایل دهه 1970 عبارت “تجارت خدمات” به ندرت در نشریات علمی آن زمان به چشم میخورد، اهمیت یافتن بخش خدمات خدمات به دو دلیل است: اولا، داد و ستد خدمات بخش مهمی از معاملات اقتصادی جهان را تشکیل میدهد. پیشبینی شده است که تا سال 2020 خدمات 50 درصد تجارت دنیا را تشکیل خواهد داد ( کمالی اردکانی و نصیری،1383). دلیل دوم اهمیت یافتن بخش خدمات که تاثیر عمدهای در بازنگری به این بخش داشته است، کشف ارتباط خدمات با فرآیند تولید و نیز فرآیند توسعهی اقتصادی است. خدمات نقش عمدهای در بخش تولیدات صنعتی و دیگر بخشهای اقتصاد دارد. بخصوص نقش آن دسته از خدماتی که اصطلاحا خدمات تولیدی نام گرفته است حائز اهمیت بوده، زیرا این نوع خدمات در رقابتپذیر کردن کالاها نقش بسزایی داشته و در رابطه با صادرات خدمات نیز نقش دارند (صمصامی،1371).
اهمیت خدمات در بخشهای مختلف به گونهای است که حتی در بخش تولید کالا سهم عمده ارزش افزوده ناشی از نهادهای خدماتی است. نهادهای خدماتی عبارتند از نهادهای اولیه مانند فعالیتهای تحقیق و توسعه، نهادهای در حین کار مانند خدمات حسابداری، فنی و مهندسی، مشاوره، نهادهای پایان کار مانند تبلیغات، بسته بندی، انباردارای، بازاریابی.

2-1-2- تجارت خدمات:
در عالم واقع، خدمات به خصوص حمل و نقل، گردشگری و خدمات مالی بین المللی از دیرباز بخش مهمی از محیط تجاری را تشکیل داده است؛ لیکن تصور شده است که اصولا خدمات قابل تجارت نیست. با مد نظر قرار دادن تعریف تجارت خارجی در شکل اصلی آن یعنی مبادله اقتصادی میان افراد مقیم وغیر مقیم اعم از شرکتها یا افراد میتوان این موضوع را بررسی کرد. برای تجارت کالا این مفهوم نسبتا مشخص است، زیرا تولید کنندگان در یک کشور اقامت دارند و کالاها از مرز عبور میکنند و به کشور دیگر میروند. در
مورد خدمات وضعیت پیچیدهتر است، زیرا در بسیاری از موارد عرضهکننده و مشتری باید در یک مکان باشند.
تجارت خدمات به مفهوم عرضه خدمات به چهار صورت انجام میشود. عبور از مرز: از قلمرو یک کشور عضو به قلمرو هر عضو دیگر. مصرف در خارج: در قلمرو یک کشور عضو به مصرف کننده هر کشور عضو دیگر. حضور تجاری: توسط عرضه کننده یک کشور عضو از طریق حضور تجاری در قلمرو یک کشور عضو دیگر. انتقال اشخاص حقیقی: توسط عرضهکننده یک کشور عضو از طریق حضور اشخاص حقیقی یک کشور در قلمرو عضور دیگر.
سهم این الگوهای چهارگانه از کل تجارت خدمات جهان به شرح زیر است:
عبور مرزی:25 تا 30%
مصرف در خارج: 10 تا 15%
حضور تجاری: 55 تا 60%
حضور اشخاص حقیقی در خارج: کمتر از 5% ( کمالی اردکانی و نصیری،1383).
به طور کلی بسیاری از کشورهای پیشرفته، سرمایهداری از موقعیت نسبی مستحکمی در حوزههایی از تجارت خدمات خود بهره مند هستند که البته در بسیاری از موارد، این موقعیت نسبی مستحکم به

میکنند. 2-متغیرهایی که در طول واحدهای انفرادی ثابتند ولی در طول زمان تغییر میکنند. 3-متغیرهایی که هم در طول زمان و هم در ارتباط با واحدهای انفرادی متغیرند.
در الگوهای اثرات ثابت (FE)،عواملی به عنوان اثرات انفرادی در نظر گرفته میشود که مخصوص واحدهای انفرادی بوده و در طول زمان ثابت هستند. به عبارت دیگر در عرض از مبدا این الگوها بر خلاف اثرات تصادفی(RE)، عامل زمان در نظر گرفته نمیشود بنابراین این در الگوهای اثرات ثابت نمیتوان متغیرهای ثابت در طول زمان را به طور جداگانه و به عنوان متغیرهای توضیحی وارد الگو کرد، چرا که با اثرات انفرادی (α_ijها) هم خطی پیدا خواهد کرد.
در تخمینهای درون گروه فرض میشود که واریانسها همسان هستند، درحالی که پیدایش مساله هم خطی امکان دارد، از طرف دیگر در روش اثرات تصادفی(RE) احتمال بروز مساله ناهمسانی واریانس وجود دارد. از این رو روش تخمین در الگوهای اثرات تصادفی، روش حداقل مربعات تعمیم یافته است.
جهت تصمیم گیری در مورد بکارگیری روش اثرات ثابت و یا تصادفی باید توجه داشت که روش اثرات ثابت معمولا هنگامی کارایی دارد که کل جامعه آماری در نظر گرفته میشود. درصورتی که اگر از بین جامعه ی بزرگی نمونههایی به صورت تصادفی انخاب شود، روش اثرات تصادفی کاراتر خواهد بود (اگر،2000).

فصل اول:
کلیات پژوهش

مقدمه:
بحران مالی، جزئی از مهمترین عارضههای اقتصادی است که در یک منطقه اقتصادی رخ میدهد و نهایتا کشورهای دیگر را تحت تأثیر قرار میدهد. اقتصاد دنیا تا کنون شاهد بحرانهای مالی و اقتصادی زیادی بوده است که دو مورد از آنها، بحران سال 1997 و سال 2008 است که هر کدام به دلایل جداگانهای اتفاق افتادهاند. یکی از مهمترین بخشهای اقتصاد هر کشور تجارت بین الملل است که شامل تجارت کالا و خدمات است. تجارت بین الملل تحت تاثیر عوامل متعددی قرار میگیرد. یکی از این عوامل بحران مالی است. واضح است که بحران مالی تجارت بین المللی را از طریق شاخصهای اقتصادی زیادی تحت تاثیر قرار میدهد.
ماهیت خدمات باعث شده است که تجارت خدمات دارای خصوصیات متفاوتی نسبت به تجارت کالا شود و نیاز به بررسی جداگانهای برای این بخش از تجارت را ضروری ساخته است. خدمات دارای زیر بخشهای مختلفی است از بین زیر بخشهای خدمات صنعت گردشگری اهمیت ویژهای دارد زیرا قسمت قابل توجهای از تجارت خدمات را به خود اختصاص داده است و صنعتی است که اکثر خدمات از جمله (حمل و نقل، مالی، بیمه، درمانی، ورزشی و حتی خدمات تجاری) را شامل میشود. لذا هدف این فصل ضمن بیان ارتباط بحران مالی و تجارت، آشنایی مختصری در مورد تجارت خدمات به ویژه خدمات گردشگری و نحوه انتقال آثار بحران بر این بخش است.

1-1-شرح و بیان مسأله:
شروع بحران مالی از اقتصاد آمریکا و توسعه سریع آن به سایر اقتصادهای دنیا، با توجه به یکپارچگی و درهم تنیدگی اقتصادی دنیا طی دهههای اخیر منجر به شکلگیری مهمترین رویداد و بحران مالی جهان در ابتدای هزاره سوم شده است. بحران مالی اصطلاحی نسبتا جامع است؛ بحرانهای بانکی، بحران بدهیهای خارجی، بحران پول رایج، بحران تراز پرداختها و بحران قیمتهای سهام، غالبا مترادف با بحران مالی بکار برده میشوند. در پی بحران مالی، در سال 2008 رشد تجارت جهانی طبق گذارش صندوق بین المللی پول 4/1 درصد بود که حدود 9/1 درصد نسب به آخرین پیشبینی این نهاد کمتر است. کاهش صادرات به همراه افت جریان سرمایه از آثار این بحران بر اقتصاد کشورها بوده است. صادرات غیر نفتی به خصوص تجارت خدمات به عنوان یکی از کانالهای ارتباطی اقتصاد ایران با جهان و یکی از عوامل تاثیرگذار بر اقتصاد ایران، نیازمند بررسی و مطالعه گسترده است تا سازکارهای تاثیر بحران مالی بر اقتصاد ایران و روشهای استفاده از فرصتهای احتمالی ناشی از بحران شناسایی شود. کشورهای مختلف جهان بسته به نوع تعاملات و پیوندهایی که با اقتصاد جهانی دارند، از بحران مالی اخیر، تأثیر پذیرفته اند. در این میان کشورهایی که بازارهای مالی آنها با یکدیگر در ارتباط بود به طور مستقیم (از طریق بازارهای مالی) و کشورهایی که تعامل کمتری با بازارهای مالی جهان دارند، به طور غیر مستقیم (از طریق تجارت خارجی) تحت تاثیر این بحران قرار میگیرند.
سهم بالایی از تجارت خدمات مربوط به صنعت گردشگری است. پذیرش گردشگری در هر کشور به منزلهی صادرات خدمات برای آن کشور است، حال آنکه مسافرت شهروندان آن کشور به خارج به منزله واردات خدمات محسوب میشود. در عمل یک رابطه دو جانبه تجاری با مکانیسم دریافت و پرداخت ارزی بین دو کشور شکل میگیرد و بر حساب جاری آن کشورها تاثیرگذار است. از سال 2008 کاهش تقاضا در گردشگری بینالمللی مشاهده شده است. بحران مالی 2008 باعث اعمال محدودیت بر سر فعالیتهای اقتصادی بین مناطق گردشگری شد؛ بنابراین حجم گردشگری بینالمللی و میزان تجارت حاصل از آن به میزان قابل توجهای کاهش یافت. بحران مالی تاثیر شدید و بزرگی بر صنعت گردشگری گذاشت به گونهای که میزان اقامتها در مناطق گردشگری بسیار کاهش یافت به طوری که متوسط نیمه گردشگران اقامت یک روزه داشتند. (سازمان جهانی گردشگری،2011).
رشد چشمگیر تجارت خدمات و ارزش افزوده بالای این بخش طی سالهای اخیر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را به تجارت غیر کالایی ترغیب نموده است. در ادبیات تجارت بینالملل، نشان داده شده است که جریان تجاری کالاها تحت تأثی
ر بحرانهای مالی قرار میگیرد؛ به طوری که آثار متفاوتی را بر حساب جاری کشورها ایجاد میکند. این در حالی است که کمتر به مطالعه اثرگذاری بحران بر تجارت خدمات پرداخته شده است. بدون شک بروز بحران ارزی در کشورهایی که منجر به سقوط پول داخلی و افزایش بی رویه نرخ ارز میشود، ساز و کار سیستم پرداختی را در عملیات بانکی، بیمهای و گردشگری بینالملل که ماهیت خدماتی دارند دچار خدشه میسازد. از لحاظ نظری رابطه بین تجارت و گردشگری از دو جهت قابل پیشبینی است. اولا، توسعه گردشگری در کشور میزبان تقاضای واردات برای کالا و خدمات را افزایش خواهد داد و این رقم در تراز تجاری کشور منعکس میگردد. در عین حال توسعه صنعت گردشگری باعث افزایش درآمدهای صادراتی خواهد شد (شن و ویلسون86،2000). ثانیا، توسعهی صنعت گردشگری و ورود گردشگران خارجی به کشور میزبان باعث افزایش فرصتهای تجاری به دلیل آشنایی آنها با کالاها و خدمات کشور میزبان میگردد (کولندران و ویلسون87،2000). از طرفی باید به دو مورد توجه شود؛ اولا، مسافرتهای تجاری یکی از مولفههای مهم مسافرتهای بینالملل است. ثانیا، تجارت اغلب باعث تداوم مسافرت به کشور مورد نظر میگردد (شن و ویلسون،2000).
اکنون این سوال مطرح است که وقوع بحران مالی تا چه حدی روابط دوجانبه تجاری بویژه تجارت خدمات را در کشورهای عمده شریک تجاری ایران در صنعت گردشگری تحت تأثیر قرار داده است؟ آیا به واسطه بحران مالی، صنعت گردشگری در این کشورها دچار آسیب جدی میشود؟ یا روند آن همچنان ثابت باقی میماند؟ بنابراین هدف ارزیابی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری و تجاری دوجانبه کل خدمات در کشورهای عمده شریک تجاری ایران در این صنعت است که از طریق الگوی جاذبه تجاری انجام میشود.

1-2- اهمیت و ارزش پژوهش:
در سند چشم انداز 1404 تجارت خدمات از مهمترین اقلام صادارات غیر نفتی ذکر شده و طبق روند برنامههای توسعه حدود 5/12 درصد ارزش بخش تجارت خدمات رشد داشته است که با توجه به پتانسل بالای کشورهای منتخب به جذب گردشگر میتواند در رشد و توسعه اقتصادی اثر زیادی داشته باشد. از طرفی بحرانهای اقتصادی از جمله بحران مالی، نوسانات زیادی را از طریق رابطهی مبادله و تاثیر بر تراز تجاری، رشد و توسعه اقتصادی را کند میکند. از این رو با توجه به پژوهشهایی که قبلا صورت گرفته تجارت خدمات نسبت به تجارت کالایی اثر پذیری کمتری از این نوسانات داشته است. بنابراین، میتوان با سیاستگذاری و تمرکز بیشتر بر تجارت خدمات از اثرگذاری بیشتر شوکهای اقتصادی و بحرانهای اقتصادی بر اقتصاد کشور جلوگیری کرد و میزان اثرپذیری تراز تجاری را کاهش داد. در ایران به دنبال رهایی از وابستگی بالا به صادرات نفت، که همواره نوسان زیادی نیز دارد، سعی بر آن بوده است تا با گسترش صادرات غیر نفتی و به ویژه صادرات خدمات با شرایط پرنوسان بحران مالی مقابله شود.
تمرکز بر صنعت گردشگری به این علت است که این صنعت موجب رشد و توسعه اقتصادی میشود و قسمت اعظم تجارت خدمات را شامل می شود. از سوی دیگر موجبات تجارت کالایی را نیز فراهم ساخته است. ایران نیز دارای پتانسیل بالایی در این صنعت است. بنابراین اهمیت و ضرورت این پژوهش در بررسی تاثیر بحران مالی بر تجارت خدمات (گردشگری بینالملل) است که میتواند موجبات سیاست گذاری مناسب اقتصادی را در این زمینه فراهم آورد و همچنین اقتصاد داخلی کشورها را از تاثیر نوسانات مالی بینالمللی و بحرانهای اقتصادی در امان نگه دارد.
در این تحقیق توجه به تجارت دوجانبه بین شرکای تجاری ایران بوده است .در مطالعاتی که تا کنون انجام شده است، تمرکز بر تعداد گردشگران ورودی بوده است و به حجم تجارت حاصل از این صنعت پرداخته نشده است.

1-3-کاربرد پژوهش:
مشخص شدن رابطه بین بحران مالی و تجارت خدمات و همچنین شناسایی عوامل موثر بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری در سیاستگذاریهای اقتصادی جهت کاهش اثرات بحران مالی و افزایش حجم تجارت خدمات گردشگری موثر است. با توجه به نتایج تحقیق میزان اهمیت و اثرگذاری خدمات در تراز تجاری مشخص میشود. بنابراین سازمان صنایع و معادن و بازرگانی و سازمانهای تامین مالی میزان حمایت از صنایع خدماتی را متناسب با این درجه اهمیت تنظیم میکنند. همچنین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، برنامههای توسعهای و شکلدهی به گونههای مختلف این صنعت را با توجه به انعطافپذیری این صنعت نسبت به شرایط مالی مختلف تنظیم میکنند.

1-4- اهداف پژوهش:
بررسی عوامل موثر بر جریان تجارت دوجانبه خدمات در کشورهای که بیشترین تجارت خدمات گردشگری را با ایران دارند.
بررسی عوامل موثر بر حجم تجارت دوجانبه خدمات گردشگری در کشورهای که بیشترین تجارت خدمات گردشگری را با ایران دارند.
ارزیابی تاثیر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات در کشورهای که بیشترین تجارت خدمات گردشگری را با ایران دارند.
ارزیابی تاثیر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری در کشورهای که بیشترین تجارت خدمات گردشگری را با ایران دارند.

1-5- فرضیهها یا سوال پژوهش:
– بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات در کشورهای عمده شریک تجاری ایران در بخش خدمات اثر منفی دارد.
-بحران مالی جریان دو جانبه تجارت خدمات گردشگری را در کشورهای عمده شریک تجاری ایران، کمتر از تجارت دوجانبه کل خدمات تحت تاثیر قرار میدهد.

1-6- روش پژوهش:
پژوهش از نظر اهداف کاربردی و از نظر شیوهی پژوهش، توصیفی و تحلیلی ا
ست. برای جمع آوری مطالب مربوط به ادبیات موضوع از روش کتابخانهای نظیر کتب، مقالات، پایان نامهها، مجلات و پایگاههای اطلاعاتی در اینترنت استفاده میشود. جامعه آماری این پژوهش ایران و کشورهای است که بیشترین تجارت خدمات گردشگری را با ایران دارد. این کشورها عبارتند از کانادا، ایتالیا، المان، سوریه، ژاپن، بریتانیا و فرانسه است. قلمرو زمانی پژوهش 2003-2010 است.
به منظور بررسی تجارت دوجانبه از الگو جاذبه تجاری استفاده شده است. الگوهای جاذبه یکی از ابزارهای مهم در تجارت بینالملل است که امکان برآورد جریانهای تجارت دوجانبه در یک مقطع زمانی خاص و به طور همزمان از دیدگاه کشور صادرکننده و واردکننده را فراهم آورده است.

1-7-کلید واژهها:
بحران مالی88 : عبارت بحران مالی برای موقعیت‌های زیادی به کار می‌رود که در آن‌ها، برخی از نهادهای مالی یا دارایی‌های مالی به صورت ناگهانی بخش زیادی از ارزش خود را از دست می‌دهند. از طرف دیگر می‌توان گفت که بحران‌های مالی نتیجه‌ی مستقیمی از کاهش ثروت‌های کاغذی89 است که این

پژوهشهای آتی:
برای تکمیل مطالعهی صورت گرفته در این پژوهش، چند پیشنهاد برای مطالعاتی که در آینده صورت خواهد گرفت مطرح میشود.
اثر بحران مالی بر سهم تجارت دوجانبه خدمات از کل تجارت دوجانبه بین شرکای تجاری بررسی شود.
میزان اثرگذاری بحران بر حجم تجارت دوجانبه در دو بخش خدمات و کالا مقایسه شود .
اثر بحران مالی بر سهم تجارت دوجانبه خدمات گردشگری از کل تجارت دوجانبه خدمات بین شرکای تجاری مطرح شده در این پژوهش بررسی شود.
میزان اثرگذاری بحران بر خدمات گردشگری در کشورهای پیشرفته و کشورهای در حال توسعه مقایسه شود.
با توجه به کمبود اطلاعات و فقدان پایگاه داده در رابطه با گردشگری پیشنهاد می شود تا مطالعه ای به گردآوری اطلاعات در این زمینه اختصاص یابد و با توجه به اهمیت گردشگری و نقش آن در رشد و توسعه اقتصادی کشورها و ضرورت مطالعه در این زمینه لازم است تا  اطلاعات غیر متمرکز در زمینه گردشگری را در پایگاهی به صورت متمرکز فراهم آید.

پیوست:
پیوست فصل سوم: مباحثی پیرامون رهیافت دادههای تابلویی:
با توجه به این که الگوی جاذبه با داده‌های مقطعی در طی یک دوره زمانی تخمین زده می‌شود بنابراین باید از رویکرد داده‌های ترکیبی یا پانل دیتا استفاده نمود. به طورکلی داده‌های ترکیبی را به دو روش پول یا پنل می‌توان تخمین زد. روش پنل دیتا، در حقیقت پولینگ کردن مشاهدات روی دادههای مقطعی در طول چندین دورهی زمانی است و استفاده از این روش نسبت به الگوهای مقطعی و ترکیبی(پولینگ) دارای دو منفعت عمده است؛ نخست آنکه، به محقق این امکان را میدهد تا ارتباط میان متغیرها را در طول زمان در نظر گرفته و به بررسی آنها بپردازد. دوم، توانایی این روش در کنترل انفرادی مربوط به هر یک از جفت شرکای تجاری است که قابل مشاهده و اندازهگیری نیستند. باید توجه داشت زمانی که این اثرات با متغیرهای توضیحی و متغیر وابسته مرتبط هستند، حذف آن منجر به پیدایش اریب در روشOLS خواهد شد.
داده‌های تابلویی روش مناسبتری نسبت به روش پولد برای تخمین الگوی جاذبه است (اکبری دهباغی، 1385). یکی از روش‌های غلبه بر ناهمگنی شرکای تجاری، در الگوی جاذبه استفاده از روش داده‌های تابلویی است که برای شرکای تجاری عرض از مبدا مشخص در نظر می‌گیرد. این روش در حقیقت ترکیب کردن مشاهدات روی داده‌های مقطعی در طی چندین دوره زمانی است..
در دادههای تابلویی، واحدهای مقطعی یکسان ( برای مثال، خانوار، بنگاه،کشور یا ایالت) طی زمان، بررسی و سنجش می‌شوند. دادههای تابلویی دارای ابعاد فضائی (مکانی) و زمانی‌اند و به حرکت واحدهای مقطعی طی زمان اشاره می‌کنند (گجراتی،2004). به طور کلی داده‌های پانل دارای ویژگی‌های خوبی می‌باشند که، همین ویژگی‌های مناسب، عاملی شده است تا در پژوهشهای زیادی از آن برای تخمیین الگوی سنجی استفاده شود. که در زیر به شماری از آنها اشاره می‌شود:
1- کنترل ناهمگنی فردی: در واقع ایده اصلی الگو‌های داده‌ها تابلویی این است که افراد، بنگاه‌ها و استان‌ها و غیره از نظر رفتاری همگن نیستند. الگوهای سری زمانی به تنهایی و نیز داده‌های مقطعی به تنهایی نمی‌توانند این ناهمگنی‌ها را الگو‌سازی کنند، در نتیجه تخمین زن‌ها حاصل از آنها تورش‌دار می‌شود.
2- حل مشکل کوتاه بودن دوره زمانی داده‌ها، در پژوهشهایی که دوره زمانی پژوهش کوتاه است با ادغام داده‌های سری زمانی با داده‌های مقطعی، می‌توان مشکل کم بودن اطلاعات را حل می‌کند.
3- داده‌های پانل با حجم زیاد، باعث هم خطی کم در میان متغیرها، و ایجاد درجه آزادی و کارایی بیشتر می‌شود.
4 – داده‌های پانلی امکان طراحی الگوهای رفتاری پیچیدهتری را فراهم میکنند.
5 – داده‌های پانلی امکان بیشتری را برای شناسایی و اندازهگیری اثراتی فراهم میکنند که با اتکای صرف به آمارهای مقطعی یا سری زمانی به سادگی قابل شناسایی نیستند.
به طور کلی در داده‌های ترکیبی سه نوع متغیر حذف شده وجود دارد که خود را در عرض از مبدا‌ها نشان می‌دهد و بسته به این که الگوی پژوهش با کدام یک سازگاری بیشتری دارد، تخمین براساس آن انجام می‌گیرد.
الف – متغیرهایی که در طول واحدهای انفرادی ثابتند ولی در طول زمان تغییر می‌کنند (اثرات بین گروهی).
تخمین بین گروهی از اختلاف بین کشورها بهره برداری می‌کند، اما از هرگونه اطلاعاتی در درون کشورها صرف‌نظر می‌کند و به عبارتی این نوع تخمین‌ها، رگرسیون روی میانگین است و معمولا برای تخمین ضرایب بلند‌مدت از این روش استفاه می‌شود (نصیری،1390).
ب – اثرات انفرادی که در طول زمان ثابتند ولی در بین واحد‌های انفرادی تغیر می‌کنند (اثرات ثابت).
در روش ترکیبی (پولینگ) فرض بر این است که عرض از مبدا برای همه جفت کشورها یکسان است. علاوه براین، فرض می شود بردار پارامترها نیز که بیانگر شیب معادله است برای همهی زمانها یکسان است. به همین دلیل است که گفته می شود OLS به علت اعمال محدودیت بر الگو مذکور مبنی بر یکسان پارامترها برای همه جفت کشورها دچار اریب ناهمگنی میگردد. برای رفع این مشکل در روش اثرات ثابت، محدودیت یکسان بودن اثرات انفرادی حذف میگردد، ولی یکسان بودن شیب معادله همچنان برقرار است. به عبارتی تحت این روش برای هر واحد انفرادی (جفت کشورهای شریک تجاری)، عرض از مبدا جداگانه‌ای وجود دارد که می‌تواند با
متغیر‌های توضیحی الگو همبستگی داشته‌ باشد و یا نداشته باشد. در این روش استفاده ‌از روش حداقل مربعات معمولی برای تخمین پارامترها دارای نتایج بدون تورش و سازگار است.
ج- متغیر‌هایی که در طول زمان و هم در ارتباط با واحد‌های انفرادی متغیرند (اثرات تصادفی).
یک روش جایگزین برای تخمین الگوی اثرات ثابت، تخمین الگوی اثرات تصادفی است. در این روش فرض می‌شود عرض از مبدا‌ها (ijα) دارای توزیع مشترکی با میانگین α و واریانس2σ بوده و بر خلاف روش اثرات ثابت، با متغیرهای توضیحی الگو همبستگی ندارد.
همانگونه که از الگوی جاذبه مشخص است و در بسیاری از پژوهشها نیز به آن اشاره می‌کنند روش اثرات ثابت برای الگوی جاذبه می‌تواند کارایی بیشتری دارد زیرا در حقیقت برای بسیاری از جفت کشورها عواملی حذف شده در الگو وجود دارند که در طی زمان بین جفت کشورها مشترک است اما از یک جفت کشور به جفت کشور دیگر متفاوت است مثل زبان که می‌توان در بین یک جفت کشور در طی زمان مشترک است اما همزمان بین یک جفت کشور دیگر این همگنی وجود ندارد در حالیکه این عامل بر تجارت اثر دارد (اما در الگو به شکل صریح بدان اشاره نشده است). اما همزمان می‌تواند که مسائلی بین دو جفت کشور وجو داشته باشد که در طی زمان نیز عوض شده باشد اما همین عامل موثر بر تجارت برای جفت کشور دیگر موجود نباشد. در نتیجه به شکل قطع نمی‌توان در مورد اینکه کدام الگو مناسب تر است تصمیم گرفت. برای آنکه بتوانیم بین الگوهای اثرات ثابت و اثرات تصادفی از نظر قدرت توضیح دهندگی متغیر وابسته مقایسه ای انجام دهیم، از آزمونی به نام آزمون هاسمن استفاده میکنیم. از آنجا که برای انجام مقایسه بین این دو الگو باید وجود همبستگی بین اثرات تصادفی(αi) و متغیر‌های تو‌ضیحی را مورد آزمون قرار دهیم، لذا در آزمون هاسمن فرضیه صفر این است که هیچ همبستگی میان اثرات تصادفی و متغیر‌های تو‌ضیحی وجود ندارد. تحت این فرضیه، تخمین‌زن‌هایOLS و GLS(حداقل مربعات تعمیمیافته) هر دو سازگار هستند ولی تخمین زن OLS ناکاراست. در شرایطی که تحت فرضیه مقابل، تخمین زن OLS کارا و سازگار ولی تخمین زن GLS ناسازگار است. تابع آزمون هاسمن دارای توزیع2χ بادرجه آزادی K(تعداد پارامتر قابل برآورد ) است. چنانچه آماره به دست آمده کوچکتر از مقدار جدول باشد، روش اثرات تصادفی پذیرفته می شود. در غیر این صورت فرضیه H1 مورد پذیرش است و تخمین با اثرات ثابت انجام می‌شود. در ادامه آنچه در بالا ذکر شد همراه با الگو و به صورت سنجی بیان شده است.
در یک شکل کلی و در قالب پنل دیتا می توان الگوی جاذبهای به صورت زیر را در نظر گرفت:

〖lnX〗_ijt=α_0+α_t+α_ij+〖βʹ〗_ijt Z_ijt+ε_ijt (3-8)
که Xijt، صادرات از کشور i به j در سال t 〖Zʹ〗_ijt=[Z_it,Z_jt,…] یک بردار1×k از لگاریتم متغیرهای جاذبه (GDP، جمعیت ومولفههای خاص) است. منظور از مولفه‌های خاص در الگوی جاذبه، ویژگی‌های فرهنگی، تاریخی، سیاسی و سایر متغیرهای کشورها است که بایکدیگر تفاوت دارند والبته هر کدام از عوامل، سطح مبادلات تجاری را بین کشورها تحت تاثیر قرار می‌دهد و با متغیرهای اصلی جاذبه (تولید ناخالص و جمعیت) همبستگی پیدا می‌کند. سایر عوامل است که در غالب متغیرهای قابل مشاهده نیستند در واقع این عوامل خود را در قالب عرض از مبدا یا مقدار ثابت نشان می‌دهند. در این الگو کلی عرض از مبدا شامل سه قسمت است؛ α_0 که برای همه سالها و همه جفت کشورها مشترک است. α_t که برای سال t بوده و برای همه جفت کشورها به عنوان واحدهای انفرادی مشترک است و بالاخره α_ij که برای هر یک از جفت کشورها منحصر به فرد بوده و برای همه ی سالها مشترک است، این قسمت از عرض از مبدا را اصطلاحا اثرات انفرادی مینامند. چنانچه α_t وارد الگو شود، به آن الگوی پنل دیتا دو طرفه82 گفته میشود. در حالی که هر گاه این جزء از عرض از مبدا وارد الگو نگردد، پنل تشکلیل شده به صورت پنل دیتا یک طرفه83 خواهد بود. ε_ijt نیز جزء اخلال است که فرض میشود بطور نرمال (با میانگین صفر و واریانس ثابت برای همه ی مشاهدات) توزیع شده است که با هم ناهمبسته اند، یعنی:

ε_ijt~IND(0,〖σ_t〗^2 ) , E(ε_ijt,〖εʹ〗_ijt )=0
E(ε_ijt,ε_ijt )=0(3-9)
در روش ترکیبی (پولینگ) فرض بر این است که عرض از مبدا برای همه ی جفت کشورها یکسان است، علاوه بر این فرض میشود بردار پارامترها نیز که بیانگر شیب معامله است برای همه ی tها یکسان است. به عبارت دیگر:
α_ij=0 ,β_1=β_2=…=β_T=β
به همین دلیل است که گفته میشود روشOLS به علت اعمال محدودیت بر الگو مذکور مبتی بر یکسان بودن پارامترها برای همه جفت کشورها دچار اریب ناهمگنی میگردد. برای رفع این مشکل در روش پنل دیتا، محدوودیت یکسان بودن اثرات انفرادی (α_ij) حذف میشود ولی یکسان بودن شیب معادله همچنان برقرار است.
در روش پنل دیتا خود مشتمل بر سه نوع تخمین یعنی، تخمینهای بین گروه، تخمینهای درون گروه ( اثرات ثابت (FE)) و اثرات تصادفی (RE) است. تخمینهای بین گروه از اختلاف بین کشورها (صرف نظر میکند و به عبارتی این نوع تخمینها، رگرسیون روی میانگینهاست و معمولا برای تخمین ضرائب بلند مدت از این روش استفاده میشود (اگر84، 2000).
در روش اثرات ثابت (FE) فرض میشود که شیب معادله (3-7) برای همه ی جفت کشورها یکسان است ولی برای هر واحد انفرادی (هر یک از جفت شرکای تجاری)، عرض از مبدا جداگانه ای وجود دارد که میتواند با متغیرهای توضیحی الگو هم
بستگی داشته و یا نداشته باشد. این روش، روش حداقل مربعات مجازی85 نامیده میشود، چرا که به معرفی متغیرهای مجازی میپردازد که بیانگر اثار عوامل حذف شدهای است که مربوط به خصوصیات هر یک از کشورها به عنوان واحدهای انفرادی بوده و در قالب عرض از مبدا (α_ij) وارد الگو میگردند. بنابراین در روش اثرات ثابت، بعد زمان در نظر گرفته نشده و تنها اثراتی که مختص هر یک از کشورهاست به عنوان اثرات انفرادی منظور میگردد.
در روش اثرات تصادفی(RE) که به روش اجزاء واریانس نیز معروف است، فرض میشود عرض از مبداها (α_ijها) دارای توزیع مشترکی با میانگین α و واریانس 〖σ^2〗_α بوده و بر خلاف روش اثرات ثابت (FE)، با متغیرهای توضیحی الگو ناهمبسته اند.
به طور کلی سه نوع متغیر حذف شده وجود دارد که خود را در عرض از مبداها (α_ijها) نشان میدهد:1-اثرات انفرادی که در طول زمان ثابتند ولی در بین واحدهای انفرادی تغییر

بدان اشاره شد، الگوی جاذبه ابزاری مناسب برای بررسی جریان تجارت دوجانبه است.
این فصل در دو قسمت تنظیم شده است. ابتدا آزمونهای برآوردهای صورت گرفته در دو بخش ارائه شده است. بخش اول اثر بحران مالی بر کل تجارت دوجانبه خدمات بررسی شده و در بخش دوم اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری ارزیابی شده است. در هر بخش تجزیه و تحلیلهای مربوط به هر الگو بیان شده و در قسمت دوم مورد نیاز معرفی و نتایج آنها ارائه شده است. این فصل با خلاصه و جمع بندی پایان مییابد.

4-1- آزمونهای مورد استفاده:
به منظور آزمون فرضیههای مطرح شده در فصل اول، دو الگوی (3-8) و (3-9) به ترتیب، به الگوی استاتستیک نوع دوم (4-2) و (4-3) تغییر داده و برآورد شده است؛ زیرا موضوع مورد بررسی مشابه کالای خاص است و نیاز به تخمین از طریق الگوی استاتستیک نوع دوم دارد. در ادامه نتیجه هر تخمین نشان داده شده است. قبل از تخمین آزمونهای زیر برای هر الگو انجام شده است.

4-1-1-آزمون F لیمر:
یکسان بودن عرض از مبداها (دادههای تلفیقی76) در مقابل ناهمسانی عرض از مبداها (روش دادههای تابلویی) را مورد بررسی قرار میدهد انجام شده است. میتوان فرضیههای این آزمون را به صورت زیر نوشت:
H0=α1=α2=…=αn
H1=حداقل یکی از عرض از مبداها با بقیه متفاوت است

اگر Fمحاسبه شده مربوط به آماره لیمر از F جدول به درجه آزادی 77(N-1, NT-N-K) بزرگتر باشد، فرضیه رد میشود و استفاده از روش دادههای تابلویی بهتر است. در غیر این صورت از روش دادههای تلفیقی استفاده میشود.
4-1-2- آزمون هاسمن78:
برآورد الگو با روش دادههای تابلویی به دو صورت اثرات ثابت و تصادفی صورت میگیرد، که به منظور انتخاب بین این دو روش از آزمون هاسمن استفاده میشود. که آماره آن H با توزیع خی دو با درجهی آزادی k (تعداد متغیرهای توضیحی) میباشد و به صورت زیر تعریف شده است.

H=(q^’ ) ̂ Var〖((q^’ ) ̂)〗^2 q ̂(4-1)
که در آن q ̂=β ̂_FE-β ̂_(RE(GLS)) و Var(q ̂ )=Var(β ̂_FE )-Var(β ̂_(RE(GLS)) ) بوده و β ̂_FE معرف تخمین زنندههای روش اثرات ثابت و β ̂_(RE(GLS)) نشان دهندهی تخمین زنندههای روش اثرات تصادفی است.
آزمون هاسمن در حقیقت آزمون فرضیهی ناهمبسته بودن اثرات انفرادی و متغیرهای توضیحی است که طبق آن تخمینهای حداقل مربعات تعمیم یافته (تحت فرضیه H0) سازگار و تحت فرضیه H1 ناسازگار است. از طرف دیگر تخیمنهای اثرات ثابت تحت دو فرضH0 , H1 سازگار میباشد. به عبارت دیگر روش اثرات تصادفی که در آن از تخمین زنندههای حداقل مربعات تعمیم یافته استفاده شده فرضیه H0 سازگاری ضرائب را نشان میدهد. تخمین زنندههای روش اثرات ثابت نیز، سازگار بودن ضرائب را تحت هر دو فرض H0و H1 نشان میدهد (هسیائو79،1986). بنابراین در صورتی که فرضیه H0 پذیرفته شود، روش اثرات تصادفی بر روش اثرات ثابت ترجیح داده میشود.
4-1-3- آزمون ناهمسانی واریانس:
ماهیت دادههای پنلی ایجاب مینماید که در بسیاری از مطالعات مبتنی بر این گونه دادهها، مشکل ناهمسانی واریانس بروز نماید. با توجه به تاثیر مهم ناهمسانی واریانس بر نتایج برآورد لازم است قبل از پرداختن به هر گونه تخمین، وجود یا عدم وجود واریانس ناهمسانی بررسی شود. این آزمون از طریق آزمون نسبت درست نمایی (LR) با استفاده از نرم افزار Stata12 انجام شده است.
4-1-4 آزمون مانایی:
با توجه به اینکه دادههای پنل درصورتی که بازه زمانی کمتر از ده سال را پوشش دهندند نیاز به آزمون مانایی ندارد ( اندرس80،2003)؛ در این پژوهش با توجه به قلمرو زمانی که از 2003 تا 2010 است نیاز به آزمون مانایی نیست.

4-2-تنایج تخمین الگوها:
4-2-1- بررسی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات:
طبق آنچه در فصل سوم و ابتدای فصل چهارم بیان شد برای بررسی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات از الگوی (4-2) استفاده میشود.

〖 ln(Trade^services)〗_ijt=β_0+β_1 ln(〖YP〗_it)+β_2 ln⁡(YP_jt)+β_3 EV_it+β_4 〖EV〗_jt+β_5 dfci+β_9 ln〖DIS〗_ij+ε_ijt(4-2)
در این الگو YP_it و YP_jt درآمد سرانه کشورهای i و j است که جایگزین متغیرهای تولید ناخالص داخلی و جمعیت این کشورها شده است. متغیر درآمد سرانه در واقع اثرات تغییر در تولید ناخالص ملی و جمعیت را نشان میدهد. با افزایش درآمد سرانه هر کشور مبادلات تجاری آن کشور نیز افزایش مییابد. به طور کلی رابطه درآمد سرانه با تجارت مثبت است و انتظار میرود علامت این متغیر مثبت باشد. برای برآورد الگوی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه کل خدمات ابتدا آزمون F لیمر، هاسمن و LR انجام شده است. نتایج این آزمون های در جدول (4-1) آمده است.

جدول (4-1): نتایج آزمون F لیمر، هاسمن و LR برای الگوی (4-1).
آزمون
آماره آزمون
احتمال
آزمون F لیمر
26/29
آماره جدول: F(55,330)
000/0
آزمون هاسمن
42/22
درجه آزادی (6)
001/0
آزمون LR
18/346
000/0
منبع: یافته های پژوهش

با انجام آزمون F لیمر، روش دادههای تابلویی برای برآورد الگو در نظر گرفته شد و همچنین طبق آزمون هاسمن اثرات ثابت برای الگو قابل قبول است و با توجه به نتیجه آزمون LR، الگوی مورد بررسی دارای ناهمسانی واریانس است بنابراین با روش GLS برآورد شده است. نتایج این تخمین در جدول (4-2) آمده است.
جدول (4-2) نتایج برآورد الگو (4-2) اثر بحران مالی بر کل تجارت خدمات
متغیر
ضریب
احتمال
آماره Z
Ln(YPi)
66/1
000/0
71/20
Ln(YPj)
34/1
000/0
81/16
EVi
017/0-
007/0
71/2-
EVj
020/0-
002/0
14/3-
fcit
07/0-
502/0
67/0-
LnDISij
51/0-
000/0
01/9-
C
16/25
000/0
52/8
Wald chi2(6)= 97/612
Prob chi2 = 000/0
منبع: یافتههای پژوهش

تمامی متغیرهای الگو به جز شاخص بحران مالی در سطح اهمیت 5% معنادار است. ضریب متغیرهای درآمد سرانه کشورهای شریک تجاری مثبت است که نشان دهنده رابطه مستقیم درآمد سرانه و تجارت دوجانبه است؛ میتوان بیان کرد که با افزایش یک درصدی درآمد سرانه کشورi حجم تجارت دوجانبه به میزان 66/1 درصد افزایش مییابد و به ازای افزایش یک درصد درآمد سرانه کشور j تجارت دوجانبه بین این دو کشور به میزان 34/1 درصد افزایش دارد. تغییرات نرخ ارز در تجارتهای بین المللی و دوجانبه اثرگذار است و همین طور که از نتایج مشخص است تغییرات نرخ ارز اثر منفی بر تجارت دوجانبه دارد. چنانچه بازارهای مالی کشورها در سطوح توسعه و وضعیت اقتصاد کلان خود واگرا شوند، هزینههای یکپارچگی پولی بالا خواهد بود؛ زیرا پیش شرطهای لازم برای همگرایی اسمی ملتزم همگرایی اولیه روی نرخهای بهره، تورم، نرخهای ارز، بدهیها و کسریهای دولت است (لیم،2005). در این ارتباط کارن (2003)، معتقد است که تاثیر بازارهای مالی هم گرا شده اینگونه است که، برای کشورهای در حال توسعه حذف کنترلهای نرخ ارز موجب کاهش هزینههای مبادلهی مرتبط با تجارت میشود. واگرایی مالی که بین کشورهای مورد بررسی وجود دارد، اثر منفی بر تجارت دوجانبه بین کشورهای i و j دارد. به هر میزانی که این تغییرات شدیدتر باشد، حجم تجارت کاهش بیشتری خواهد داشت.
در مورد متغیر فاصله که علامت منفی دارد و نشان میدهد که هر چه فاصله جغرافیایی بین دو شریک تجاری بیشتر باشد حجم تجارت دوجانبه آنها کمتر میشود؛ زیرا افزایش در فاصله جغرافیایی با افزایش هزینه های حمل و نقل و هزینه های بیمه و به طور کلی هزینه های مبادله از جمله کسب اطلاعات مناسب باعث کاهش مبادلات بین المللی می شود.

4-2-2- بررسی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری:
برای بررسی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری از الگو (4-3) استفاده میشود. این معادله نیز مشابه معادلهای است که برای بررسی اثر بحران مالی بر تجارت خدمات به کار گرفته شد زیرا صنعت گردشگری یکی از بزرگترین زیرمجموعههای خدمات میباشد.

〖 ln(〖Trade〗^(T&T))〗_ijt=β_0+β_1 ln⁡(〖YP〗_it )+β_2 ln⁡(YP_jt )+β_3 EX_it+β_4 〖EX〗_jt+β_5 dfci+β_6 ln〖DIS〗_ij+ε_ijt(4-3)
برای برآورد الگوی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری ابتدا آزمون F لیمر، هاسمن و LR انجام شده است. نتایج این آزمون های در جدول (4-3) آمده است.

جدول (4-3): نتایج آزمون F لیمر، هاسمن و LR برای الگوی (4-3).
آزمون
آماره آزمون
احتمال
آزمون F لیمر
43/86
آماره جدول: F(55,327)
000/0
آزمون هاسمن
66/125
درجه آزادی (6)
000/0
آزمون LR
10/376
000/0
منبع: یافته های پژوهش

با انجام آزمون F لیمر، روش دادههای تابلویی برای برآورد الگو در نظر گرفته شد و همچنین طبق آزمون هاسمن اثرات ثابت برای الگو قابل قبول است و با توجه به نتیجه آزمون LR، الگوی مورد بررسی دارای ناهمسانی واریانس است بنابراین با روش GLS برآورد شده است. نتایج این تخمین در جدول (4-4) آمده است.

جدول (4-4) نتایج برآورد الگو (4-3)
متغیر
ضریب
احتمال
آماره Z
Ln(YPi)
52/1
000/0
75/19
Ln(YPj)81
68/1
000/0
91/12
EVi
013/0-
036/0
10/2-
EVj
012/0-
053/0
93/1-
fcit
19/0-
047/0
98/1-
lnDISij
58/0-
000/0
63/10-
C
82/24
000/0
77/8
Wald chi2(6)=81/717
Prob chi2=000/0
منبع: یافتههای پژوهش

با توجه به نتایج تمامی متغیرها در سطح اهمیت 5% معنادار هستند. ضریب متغیرهای درآمد سرانه اثرگذاری مثبت این متغیرها را بر حجم تجارت دوجانبه نشان میدهد. با افزایش یک درصدی درآمد سرانه کشورهای مبدا و مقصد به ترتیب به میزان68/1 درصد و 52/1 درصد در تجارت خدمات گردشگری افزایش اعمال میشود. افزایش درآمد سرانه هم در کشور مبدا باعث افزایش گردشگری و تجارت خدمات گردشگری می شود و همچنین در کشور های مقصد افزایش در درآمد سرانه موجب افزایش ارائه خدمات گردشگری بیشتر و با کیفیت مناسب تر می شود و به دنبال این افزایش امکان مبادله، تجارت این خدمات افزایش می یابد. با توجه به جدول (4-4) مشخص است که تاثیر افزایش در درآمد سرانه کشورهای مبدا در افزایش تجارت بین الملل به مراتب بیشتر از افزایش درآمد سرانه در کشورهای مقصد است. تغییرات نرخ ارز نشان دهندهی اثرات منفی این متغیر بر حجم تجارت است هر چه تغییرات نرخ ارز بیشتر شود حجم تجارت کاهش مییابد؛ زیرا هزینه سفر بیشتر شده و امکان استفاده بیشتر از خدمات گردشگری را کاهش میدهد. تغیرات نرخ ارز همچنین بر قدرت خرید افراد اثر گذار است و افزایش نرخ ارز در کشور مبدا باعث کاهش قدرت خرید افراد این کشور خواهد بود. فاصله جغرافیایی با علامت منفی نشان میدهد که هر چه فاصله بین مبدا و مقصد گردشگری کمتر باشد حجم تجارتی که صورت میگیرد بیشتر میشود. در زمان بحران به علت شرایط بد مالی مقاصدی که فاصلهی کمتری داشتند بیشتر مورد توجه قرار گرفتند زیرا شرایط بد مالی هزینههای حمل و نقل را به میزان زیادی تحت تاثیر قرار داد. باید توجه شود که برای تجارت خدمات گردشگری، فاصله جغرافیایی در هزینه های حمل و نقل
اثر می گذارد بنابراین گردشگران پس از سفر به مقاصد مورد نظر (که قابلیت جایگزینی با سایر مقاصد را نداشته باشد)، از سایر خدمات گردشگری بدونه توجه به فاصله مقصد و مبدا استفاده می کنند و تجارت خدمات گردشگری نسبت به تجارت خدمات کمتر تحت تاثیر فاصله جغرافیایی است. در بررسی که در این پژوهش صورت گرفت کشورهای مقصد منحصر به فرد نبوده و با توجه به نتایج جدول (4-4)، در زمان بحران مالی مقاصد نزدیکتر به جای این کشورها جایگزین شده اند.
شاخص بحران دارای علامت منفی است

نرخهای بهره آتی است؛ همچنین اثرات این دسته از سیاستها بر سیستمهای مالی و فعالیتهای اقتصادی، برخلاف سیاستهای پولی متعارف، متغیر خواهد بود.
یکی از برجستهترین آموزههای که در مقاله وی ارائه شده است این است که مشخصههای اقتصادی کشورها نقش اساسی در تنوع به کارگیری سیاستهای اقتصادی مقابله با بحران در آنها داشته است. نتایج مطالعه نشان میدهد که کشورهای مختلف، با توجه به شرایط اقتصادی و میزان آسیب پذیری از بحران مالی اخیر سیاستهای اقتصادی مختلفی (نظیر کاهش نرخهای بهره سیاستی، حمایت از بنگاههای کوچک و متوسط، گسترش اعتبارات، جذب کمکهای خارجی، برنامههای تضمین سپردههای، به کارگیری بستههای مالی با تمرکز بر سرمایهگذاری در زیرساختها، تامین مالی بدهیها از طریق کاهش پرداخت بهرهای و کاهش مالیات بر درآمد خانوارها و بنگاهها) را در راستای مقابله با بحران به کار گرفتهاند. همچنین بررسی شرایط اقتصادی ایران، به ویژه ساستهای اقتصادی در بازار پولی، نشان میدهد که سیاستهای مورد توجه در این بخش می تواند محرک بحران مالی در اقتصاد کشور باشد.

2-6-2 مطالعات خارجی:
اختروزمان42 و دیگران (2011) در پژوهشی اثر بحران را به صورت گزارشی بر روی کشور بنگلادش بررسی کرده است. در این پژوهش اثر بحران را بر روی متغیرهای کلان اقتصاد از جمله صادرات، جریان سرمایه گزاری مستقیم خارجی مورد آزمون قرار داده و به این نتیجه رسیده است که متغیرهای یاد شده یک روند کاهشی و رو به پایین را به علت وقوع بحران تجربه کرده اند.
مازلو43 و همکارانش(2010) در مقالهای تحت عنوان”گردشگری رم در طی بحران اقتصادی به کدام سمت می رود؟” اثر بحران اقتصادی را بر گردشگری رم مورد بررسی قرار دادند. در این مقاله ضمن ذکر آمار گردشگری این منطقه، کاهش 14% گردشگری بین الملل بیان شده است در واقع حدود 3/4 میلیون گردشگر کاسته شده است. کاهش در صنعت گردشگری به گونهای بوده که نیمی از کل گردشگر ورودی این کشور فقط 1 شب اقامت داشتند که باعث کاهش شدید در حجم معاملات مرتبط با گردشگری شده است. مازلو بیان میکند که برای اثرات برجامانده از بحران باید بیشتر به توسعه پایدار صنعت گردشگری تمرکز کرد. از جمله راه کارهای که برای جبران این شرایط پس از بحران اتخاذ شد کاهش 25% تا30% نرخهای هتلهای سه و چهار و پنج ستاره بوده که البته راهی بود که کشورهای اروپایی نیز اتخاذ کردند؛ این نرخها کمترین قیمتهای بود که برای هتلها تا آن زمان اعمال شده بود اما بیشترین کاهش در نرخ هتلها را مکزیک اعمال کرد. در ادامه اصول کسب گردشگری پایدار برای رفع اثرات بحران مالی بیان شده است این اصول عبارت است از: رویکرد کلی و یکپارچه، برنامهریزی طولانی مدت، یافتن شیوهی مناسب توسعه، درگیر کردن ذی نفعان، استفاده از بهترین دانش موجود، کاهش ریسک و مدیریت، ایجاد و مداخله کردن محدودیتها در جایی که مناسب است. از بین این اصول، اصل درگیر کردن ذی نفعان بیشتر مد نظر قرار گرفته و نمودار زیر برای توضیح کامل آن ارائه شده است:

نمودار (2-10): نحوه مشارکت ذی نفعان در توسعه پایدار گردشگری.

در پایان رم را دارای پتانسیل زیاد در بهبود شرایط پس از بحران میدانند و معتقدند که برای غلبه بر اثرات بحران مالی و اجرایی شدن هر چه بهتر فرایند بهبود نیاز به تجمع و همکاری ارکانهای مختلف است. چرا که از طریق همین ارکانها و سیاستها بحران مالی به صنایعی چون گردشگری منتقل شده است.
در گزارش سازمان WIFO با نام “اثرات بحران مالی و اقتصادی بر فعالیتهای گردشگری” که در سال 2009 تنظیم شده است در ابتدا به تغییرات آماری حاصل از اثرات بحران مالی اشاره شده است. خصوصیات صنعت گردشگری از جمله عدم امکان ذخیره سازی خدمات آن و یا عدم وجود فرایند تولید جزء عوامل موثر در کاهش اثرپذیری این صنعت از بحران مالی بیان شده است. در این گزارش صنعت گردشگری را به علت دارا بودن کشش قیمتی بالا و عدم ضروری بودن، در جبران اثرات بحران مالی کندتر از سایر صنایع برشمرده است. در این گزارش به بررسی آماری پنج کشور استرالیا، کانادا، آمریکا، ژاپن و منطقه یورو44 پرداخته شده زیرا 80% گردشگر بین المللی را دارد. تغییرات GDP طی بحران و سالهای بعد از آن بررسی شده است که نشان دهنده رشد منفی برای تمامی کشورهای مورد بررسی در سال 2009 بوده است. همچنین نرخ رشد واردات حاصل از گردشگری برای این کشورها در سال 2009 منفی بوده است.
نتایج این گزارش حاکی از آن است که گردشگری داخلی به میزان کمتری نسبت به گردشگری بین الملل تحت تاثیر بحران بوده و با افزایش مسافت بین مبدا و مقصد گردشگری این تاثیر بیشتر می شود. همچنین میزان اثرپذیری این صنعت از بحران ارتباط مستقیم با شرایط اقتصادی کشور مورد بررسی دارد؛ هر چه شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه بدتر باشد اثر بیشتر و طولانی مدت تری را از بحران خواهد داشت.
در گزارش سازمان ملل متحد در سال 2010 به نام “تجارت بین الملل بعد از بحران مالی” که در چهار بخش تنظیم شده است در بخش اول، از سیاستهای که در زمان بحران اتخاذ شده بیان شده است. این سیاستها شامل اعمال انواع تعرفههای تجاری بر صادرات و واردات کالا و خدمات و همچنین اعمال استانداردهای مختلف برای محدود کردن صاردات و واردات است. در بخش دوم، از نقش دولت در تعیین قوانین و تعیین جایگاه کشور در تجارت جهانی بحث شده است. همچنین اثر آزاد سازی تجاری بین کش
ورها در انتقال اثرات بحران مالی به کشورها مهم شناخته شده است. در بخش سوم، از سازمانهای مختلف که به در تسهیل شرایط بحران در کشورها نقش داشتند نام برده شده است و نقش هر کدام از این سازمانها در سایر مناقظ جهان از جمله آسیا و آمریکا و اروپا بیان شده است. در بخش چهارم از قوانین و استانداردهای که این سازمانها خصوصا سازمان WTO , FTA در تنظیم روابط تجاری در طی بحران داشته اند نام برده شده است.
سانگ و لین (2010) در مقالهای با عنوان” اثرات بحران مالی و اقتصادی بر گردشگری آسیا” به بررسی اثرات بحران مالی بر حجم گردشگر ورودی و خروجی آسیا پرداختهاند و برای این منظور با استفاده از الگوی رگرسیون توزیعی با وقفه، کشش تقاضا را بدست آورند. نتایج بررسیها نشان میدهد که بحران مالی بر تمامی کشورها اثر منفی داشته و موجب کاهش گردشگری این کشورها شده است. همچنین در بررسی که برای خروج گردشگر از آسیا به 12 مقصد برتر گردشگر صورت گرفت مشخص شد که بریتانیا با کاهش 1/37% بیشترین افت در ورود گردشگر را داشته است و همچنین کشورهای ایتالیا (16%-)، فرانسه (7/15%-)، آمریکا (9/11-) به ترتیب بیشترین افت را پس از بریتانیا داشتند. به طور کلی بحران هم بر گردشگری داخلی و هم بر گردشگری بین المللی آسیا اثر منفی داشته است اما با توجه به پیش بینیهای صورت گرفته تقاضای گردشگری در سال 2010 به مقدار زیادی بازسازی و تجدید می شود.
هنافیا45(2010), در مقالهی”تجارت دوجانبه و تقاضای گردشگری”فاکتورهای موثر بر تقاضای گردشگری را معرفی میکند, فاکتورها اصلی شامل: جمعیت، درآمد، هزینه گردشگری، فاصلهی جغرافیایی و غیره بیان شده است. همچنین صنعت گردشگری در رابطه ی مستقیم با تجارت بیان شده است و افزایش در تجارت خدمات و گرشگری را مکمل یکدیگر ذکر شده است. بررسیهای صورت گرفته از طریق الگوی جاذبه تجاری است.
ریچی46 و همکاران (2009) در مقالهای با عنوان ” اثرات رکود جهانی و بحران اقتصادی بر گردشگری: آمریکای شمالی” به بررسی اثر رکود اقتصادی و بحران اقتصادی بر گردشگری در سه کشور کانادا، مکزیک و ایالات متحده آمریکا پرداختهاند. به این منظور روند ورود و خروج گردشگر و نرخ رشد این صنعت برای هر سه کشور به تفکیک بیان شده است سپس اثراتی که بحران اقتصادی بر اشتغال این کشورها داشته هم به صورت مستقیم و هم به صورت غیر مستقیم بررسی شده است. فاکتور دیگری که برای مقایسه شرایط قبل و بعد از بحران اقتصادی در این مقاله در نظر گرفته شده است هزینههای گردشگری و سفر است که مجموع این عوامل این نتیجه را میدهد که شرایط جغرافیایی و سیاسی در کشورهای مکزیک و ایالات آمریکا باعث اثر پذیری بیشتر این کشورها از بحران شده است به گونهای که اگر تنها بحران پولی وجود داشت کاهش کمتری در حجم ورود و خروج گردشگر و درآمدهای ناشی از آن به وجود میآمد. از طرفی کانادا به علت شرایط اقتصادی که دارد جهشی در بهبود و تجدید صنعت گردشگری در سال 2010 خواهد داشت.
صندوق بین المللی پول (2008) در گذارشی با عنوان “اثرات بحران مالی جهانی بر کشورهای با درآمد پایین” ابعاد مختلف این بحران را مورد بررسی قرار داده و کانالهایی را که کشورهای کم درآمد ممکن است از طریق آنها از بحران مالی متاثر شوند، مورد بررسی قرار داده. در این بررسی اشاره شده است که به علت ادغام پایین بازارهای مالی این کشورها با بازارهای مالی جهانی سرایط مستقیم رکود بخش مالی در این کشورها صورت نخواهد گرفت اما رکود اقتصادی در کشورهای توسعه یافته از طریق کاهش قیمت کالاهای صادراتی این کشورها، کاهش کمکهای جهانی، کاهش سرمایهگذاری مستقیم خارجی و غیره آسیبهای جدی به این کشورها وارد خواهد ساخت. همچنین در این بررسی به کاهش قیمت کالاهای وارداتی و اثر مثبت آن نیز اشاره شده است.
در گذارش دیگری توسط صندوق بین المللی پول ( 2008)، اثرات بحران مالی جهانی بر منطقه آفریقا مورد بررسی قرار گرفته است در این گذارش با اشاره به ساختار اقتصادی این کشورها، کانال اثرگذاری بحران بر اقتصاد این منطقه مورد بررسی قرار گرفته است.
موسسه مطالعاتی جنوب شرق آسیا (2008) اثرات بحران مالی بر کشورهای جنوب شرق آسیا را مورد بررسی قراد داده است. این گزارش نیز کانالهای ارتباطی بحران مالی جهانی با کشورهای مورد مطالعه را مورد مطالعه قرار داده است.
بابریکا47(2007), در مقاله خود تحت عنوان “ارزیابی رقابت بین الملل در تجارت خدمات گرشگری” گردشگری را به عنوان تنها فعالیت خدماتی که برای تمام ملتها فرصت تجارت را ایجاد می کند, معرفی کرده است و بیان میکند گردشگری فاکتوری است که مزایای آن به طور نامتوازن توزیع می شود, که البته این امر به میزان کارایی هر کشور در تجارت جهانی بستگی دارد.
والش48 (2006)، در مقاله تحت عنوان “تجارت خدمات: بدست آوردن مدل جاذبه برای تخمین تجارت خدمات”، مدل جاذبه را برای تجارت خدمات و تجارت زیر بخش های خدمات از جمله گردشگری، حمل و نقل، تجارت الکترونیک و سایر، به صورت متمایز ذکر کرده است.
کیمیورا و لی (2004), در مقاله ی خود تحت عنوان “الگوی جاذبه در تجارت خدمات بین الملل” رابطهی تجارت خدمات را با عوامل موثر بر آن با استفاده از الگوی جاذبه ساده بررسی کرده است. در این مقاله به تاثیر بیشتر تجارت خدمات بر اقتصاد جهانی نسبت به تجارت کالا اشاره شده است. همچنین رشد تجارت کالا را مستلزم رشد تجارت خدمات بیان میکند.
زیهوری ما و لئونارد چنگ49(2003)، در مقالهای با عنوان “اثرات بحران مالی بر تجارت جهانی” اثرات بحران مال
ی را بر 52 کشور مورد بررسی قرار دادند. در این مقاله اثر بحران به دو بخش، اثر بحران پولی و اثر بحران بانکی تقسیم شده است. نویسندگان معتقدند که اثر هر یک از این بخشها متفاوت است و این تفاوت ناشی از تفاوت رابطه ای است که بین هر یک از انواع بحرانها با تجارت وجود دارد. آنها بررسی اثرات بحران بر تجارت را در دو دوره زمانی 1990-198 و 1998-1991 را انجام داده اند.
نویسندگان رابطه تجارت و بحران بانکی را بیشتر ناشی از اعتبارات بانکی می دانند. با وقوع بحران بانکی و شرایط رکود اقتصادی و کاهش اعتبارات بازرگانی و تجاری با توجه به این واقعیت که بخش بزرگی از تامین مالی تجارتهای خارجی از طریق اعتبارات کوتاه مدت مالی و موسسات مالی صورت می گیرد؛ وجود بحران بانکی موجب سخت شدن شرایط تجارت و در پی آن کاهش تجارت خارجی میشود. همچنین بحران پولی که از طریق تغییرات نرخ ارز به طور مستقیم و شدید بر تجارت خارجی اثر میگذارد و همین تفاوت در ارتباط

گردشگر بین المللی مجددا مشاهده شد. در پایان سال 2009 کشورهای با درآمد پاین و کشورهای با درآمد پایینتر حد متوسط نسبت به کشورهای با درآمد بالا و با درآمد بالاتر از حد متوسط نقش مهمتری در گردشگری بین الملل نسبت به سال 2008 داشتند.

نمودار (2-8): درصد تغییرتعداد ورود گردشگر بین المللی در مقایسه با سال قبل با توجه به گروه درآمدی ) از جولای 2007 تا مارچ 2010).
منبع: UNWTO,IMF data

با توجه به تقسیم بندیهای منطقهای، کشورهای خاورمیانه در طی بحران دیرتر از سایر کشورها دچار کاهش در ورود گردشگر بین الملل شدند اما این کاهش در اوایل سال 2009 بسیار شدید بود. همین طور که در نمودار نشان داده شده است بهبود اثرات بحران در این منطقه از سایر مناطق بیشتر و سریع صورت گرفت. تغییر در ورود گردشگر بین الملل برای افریقا نه تنها شدید نبود بلکه برای چند ماه مثبت بود و بهبود در این منطقه درست از اواخر 2008 آغاز شد. نرخ کاهش و بهبود در صنعت گردشگری برای اروپا تقریبا برابر بود و این منظقه در حد متوسط از بحران اثر گرفت. همچنین نرخ کاهش ورود گردشگر بین الملل برای آمریکا و آسیا تا حدودی شبیه اروپا بود؛ درحالی که بهبود در این دو منطقه در مقایسه با اروپا با سرعت کمتری صورت میگرفت.

نمودار (2-9): درصد تغییر در ورود گردشگر بین الملل به صورت منطقهای (2007-2010)
منبع: UNWTO,IMF data

2-5-3- اثر بحران مالی بر زیر شاخههای گردشگری:
در میان حوزههای مختلف گردشگری، گردشگری سلامت و زیر مجموعههای آن به دلیل قابلیتها و مزیتهای رقابتی آنها از توجهی دو چندان برخوردار شده و همچنین گردشگری ورزشی به علت جایگاه مسابقات ورزشی در بین مردم و افزایش تمایل مردم به پیگیری مستقیم مسابقات، بیشتر از سایر حوزههای گردشگری مورد توجه قرار گرفته شده است و رشد شتابان را از خود نشان می دهند.
بحران مالی 2008 بر توانایی پذیرش تورهای گردشگری پزشکی از طریق کاهش امکانات تهیه امکانات پزشکی اثر گذاشت. با توجه به گزارش 2008 سازمان جهانی گردشگری حدود 22% از افراد بالغ از مدت زمانی که برای استفاده از خدمات درمانی از طریق تورهای گردشگری پزشکی صرف می کردند کاستند و 11% بدونه مراجعه به پزشک تنها با تکیه بر نسخههای پیشینشان و بدونه صرف هزینه برای تورهای درمانی به روند درمان ادامه دادند. به طور کلی کاهش درآمد مردم، کاهش پس انداز و سرمایه گذاری و عدم کاهش قیمت دارو و خدمات پزشکی موجب کاهش تقاضا توریسم درمانی و بیکاری تعدادی از شاغلین این صنعت شد. در چنین شرایطی بیماران در مقابل همان هزینه ای که قبلا میکردند باید انتظار خدمات درمانی کمتری داشته باشند و یا اینکه همان خدمات سابق را با هزینهی بیشتری دریافت کنند که این عامل در کاهش گردشگران درمانی و متقاضیان خدمات پزشکی تاثیر زیادی داشته است.
زمانی که شرکت بیمه خدمات پزشکی توریسم درمانی را به طور کسترده پوشش داد؛ اکثریت متقاضیان رهسپار سفرهای درمانی با هزینههای زیاد شدند و این باعث شد که شرکت بیمه بیشتر تورهای درمانی را محدود کند و تورها به صورت گزینشی صورت گیرد ( مرکز رفع مشکلات پزشکی39، 2009).
یکی دیگر از حوزههای گردشگری، گردشگری ورزشی میباشد. که برای تماشای مسابقات ورزشی و یا استفاده از مکانهای ویژه برای ورزشهای خاص است. این حوزه از گردشگری طی سالهای 2008 و 2009 دچار کاهش شدید در تعداد گردشگر شد؛ زیرا که بیشتر افراد به علت بحران مالی یا کار خود را از دست داده بودن یا به علت رکود اقتصادی و کاهش درآمد و افزایش هزینهها دیگر قادر به رفتن به تورهای ورزشی نبودند. مثلا در سال 2010 تعداد زیادی از افراد قدرت سفر به افریقای شمالی را برای تماشای مسابقات کاپ جهانی فیفا نداشتند و در این سال کل تماشاگران مسابقه نسبت به دورههای قبلی کاهش شدیدی داشت (هلابانه40،2012).

2-5-4- روند گردشگری بین الملل بعد از بحران:
گردشگری یکی از بزرگترین فاکتورهای اقتصاد داخلی هر کشور و راهی برای ایجاد رشد و اشتغال بیشتر است. با توجه به گزارش سازمان جهانی گردشگری صنعت گردشگری تاثیر شدیدی از بحران مالی داشته است اما این تاثیر در مقابل سایر تاثیری که سایر فاکتورهای صادراتی داشتند اندک است. همچنین این صنعت بسیار سریعتر از سایر صنایع فرایند برگشت به سطح قبل از بحران را طی کرده است. طبق این گزارش صنعت گردشگری از آنچه که توسط این سازمان پیشبینی شده بود سریعتر بهبود شد. زیرا افت اقتصادی که در سال 2008 به علت بحران مالی رخ داد بیشتر از آنچه برای پشتیبانی و شناسایی سیاسی و حمایت گردشگری لازم بود نشان داده شد. در سال 2010 سازمان جهانی گردشگری تلاش کرد تا گردشگری از طریق پیشبرد و همکاریهای مهمش در توسعه، کامیابی جهانی به سمت یک برنامه عملیاتی هدایت شود.
برای اقتصاد جهانی، سال 2010 به عنوان سالی برای بهبود است اما این سال با نااطمینانیها و چالشهای پایداری نیز همراه بود. در سال 2010 رشد قابل توجهی همراه با بازتاب روندهای جهانی اقتصادی توسط اقتصادهای نوظهور صورت گرفت؛ همچنین کاهش 2/4% گردشگری بین الملل که بر اثر بحران مالی ایجاد شوده بود شروع به جبران یا کاهش کرد. در هشت ماه اول سال 2010 تعداد گردشگران بین المللی افزایش یافت و طبق گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال2011 حجم ورودی گردشگری بین المللی حدود 642 میلیون بوده است که 40 میلیون بیشتر از همین بازده زمانی در سال 2009 است. چیزی حدود 7% افزایش داشته است. اما این مقدار فقط یک میلیون بیشتر از حجم گردشگر در سا
ل 2008 میباشد. آمار این افزایش و رشد گردشگری بین الملل نشان میدهد که در تمام مناطق رشد وجود داشته است. از بین مناطق مختلف آسیا و خاورمیان از سایر مناطق بیشتر تحت تاثیر بحران قرار گرفتند اما در زمان بازگشت به سطح قبل از بحران نیز این مناطق جزء اولین مناطقی بودند که رشد گردشگری داشتند. بیشترین رشد را خاورمیانه با نرخ رشد 16% داشت. افریقا با نرخ 9% که البته تنها منطقهای بود که در سال 2009 نرخ ورود گردشگرش نه تنها منفی نشد بلکه مثبت هم بود. دلیل اصلی عدم کاهش نرخ ورود گردشگر 41FIFA است. نرخ رشد برای آمریکای شمالی 8%، مرکز آمریکا 9% و آمریکای جنوبی 7% است. کشورهای اروپایی با نرخ 3% کندترین نرخ رشد را داشتند. اما در کل بیشتر کشورهای اروپایی آیندهای رو به رشد را گزارش کردند. غرب اروپا 4% ، شرق اروپا 4%، جنوب و اروپای مدیترانهای 2% رشد داشتند و تنها شمال اروپا با نرخ 3%- تنها منطقه ای در جهان بود که نرخ رشد منفی را در سال 2010 برای گردشگری بین الملل داشت. بهبود گردشگری بین المللی توانایی قابل توجه این بخش در عقب راندن زمان و شکهای خارجی را تایید کرده است. گردشگری، بخشی به شدت مقاوم است و با توجه به مشارکت آن در رشد اقتصادی جهانی، اشتغالزایی و توسعه، بهبود سریعتر از انتظار آن در سال 2010 خبر خوشایندی به شمار می رود.
رکود اقتصادی جهان در سال 2009-2008 بیش از همیشه نیاز به پذیرش سیاسی و حمایت بخش گردشگری را نشان داده است. در طی سال 2010 و با ارتقای مشارکت حائز اهمیت این بخش در رونق جهانی، توسعه و رفاه عمومی، سازمان جهانی گردشگری سعی در بدل ساختن گردشگری به روندی قالب در اهداف جهانی داشته است. در ادامه به بیان برخی از اقدامات جمعی که در سطح بین المللی و ملی صورت گرفته پرداخته شده است.

2-6- مطالعات گذشته:
اغلب پژوهشهای اقتصادی در زمینه گردشگری دارای دو خصوصیت میباشد، اولا بسیار کلی و معمولا ملی است. ثانیا بیشتر در مورد موضوعات تخمین و تعیین توابع عرضه و تقاضا با استفاده از آمار ملی میباشد. هیچ یک از مطالعات داخلی به طور مستقیم رابطه تجارت در صنعت گردشگری و بحران مالی را مورد بررسی قرار نداده است و بیشتر تمرکز بر تاثیر بحران مالی روی صادرات کالا متمرکز بوده است.

2-6-1 مطالعات داخلی:
طیبی و رمضانی(1390), در مقالهای با عنوان” بحران مالی و یکپارچگی تجارت در صنعت فولاد در آسیا و اقیانوسیه با بکارگیری تحلیلهای ایستا و پویا” به بررسی اثر بحران مالی بر جریانهای تجاری صنایع فولاد در کشورهای برتر تولید کننده فولاد آسیا و اقیانوس آرام پرداختهاند. در این مقاله، این فرض که بحران مالی جهانی تاثیر منفی بر جریان تجارت دوجانبه فولاد داشته است؛ مورد آزمون قرار گرفته است که با استفاده از الگوی جاذبه صورت گرفته است. دستاورد یافتههای این مطالعه نشان می دهد که یکپارچگی صنعت فولاد باعث بوجود آمدن یک بازار تجاری فولاد منطقهای بزرگتر و احتمالا منجر به کاهش بحران جهانی و یا منطقه ای گردد.
نجارزاده و تاسان (1390), در مقالهای تحت عنوان ” خدمات گردشگری در کشورهای گروه D-8 شناسایی تواناییها و مزیتها در این کشورها” تاثیر همگرایی و یکنواختسازی را بر تغییر حجم تجارت خدمات را با استفاده از الگوی جاذبه مورد بررسی قرار داده است. در این مقاله ظرفیت تجاری هر یک از کشورهای عضو در زمینهی گردشگری محاسبه شده و نتایج حاکی از آن است که بخش بسیار زیادی از توان تجاری در عمل مورد استفاده قرار نمیگیرد.
ذوالفقاری و شیرازی (1389), در مقاله “بررسی تاثیر بحران مالی جهانی بر صادرات گروههای مختلف کالاهای صادراتی، با استفاده از منطق فازی”ارتباط اقتصادی کشورها از طریق صادرات کالا را عامل انتقال تبعات بحران مالی به داخل اقتصاد کشورها میداند. در این مطالعه با بکارگیری منطق فازی برای پیشبینی رفتار سیستمهای اقتصادی، کالاهای صادراتی کشورهای گروه دی 8 و کشورهای بزرگ طرف تجارت با ایران را طبقهبندی و تغییرات تولیدات ناخالص داخلی شرکای تجاری و تغییرات میزان صادرات گروههای کالایی مورد آزمون قرار گرفته است. نتیجه مطالعه نشان میدهند که تاثیر بحران مالی برای برخی گروههای کالایی، مثبت و برای برخی منفی بود.
شفیعی و دیگران (1388)، در مقالهی” بررسی میزان اثرپذیری متغیرهای کلان اقتصاد ایران از بحران مالی جهانی” اثر بحران مالی را بر شاخصهای اقتصاد کلان اقتصاد ایران مورد تحلیل قرار داده است. براساس یافتههای حاصل از این پژوهش بحران جهانی علاوه بر کاهش درآمدهای نفتی موجب کسری بودجه از طریق کاهش درآمدهای مالیاتی نیز خواهد شد. اثر بحران بر تراز پرداختها را میتوان در افزایش کسری تراز پرداختها به دلیل کاهش دآمد حاصل از صادرات نفت, کاهش صادرات غیر نفتی به دلیل کاهش قیمت فرآوردههای نفتی و نیز کاهش تقاضا برای صادرات کشور به دلیل رکود جهانی، کاهش خالص داراییهای خرجی کشور، احتمال افزایش نرخ ارز و کاهش صادرات غیر نفتی و کاهش مالیات خلاصه کرد.
راستی (1388), در مقاله ی” تجارت خدمات مالی در کشورهای عضو گروه دی هشت: بررسی رابطه تجارت خدمات مالی و توسعه مالی”، فاکتور آزادسازی تجاری را در بخش تجارت خدمات را با استفاده از الگوی خود رگرسیونی برداری VAR بررسی کرده است و این فاکتور را موثر میداند؛ اما برای تجارت خدمات مالی به علت عدم کارایی و توان رقابت پذیری این بخش، آزادسازی تجاری را مناسب نمیداند. همچنین در این مقاله اثر همگرایی و یکنواخت سازی مورد بررسی قرار گرفته است.
فرزین وش و
برخورداری (1388) در مقاله ای با عنوان” تجارب جهانی مقابله با بحران مالی و آموزههایی برای اقتصاد ایران” با هدف کسب آموزههای سیاستی برای مقابله با بحران در اقتصاد ایران، ابتدا ریشههای ظهور بحران مالی اخیر در اقتصاد ایالات متحده و سرایت آن به اقتصاد جهانی مورد بحث قرار داده است و در ادامه آن سیاستهای مختلف پولی و مالی، برای مقابله با بحران در تجارب جهانی، از هر دو بعد نظری و تجربی، تبیین کرده است. وی و همکارن مداخله دولت در بازار پول را خطر ایجاد بحران مالی در اقتصاد ایران میدانند. همچنین ضمن ذکر سیاستهای پولی و مالی برای مقابله با بحران مالی، سیاستهای پولی موثر را به دو دسته سیاستهای متعارف و غیر متعارف تقسیم کردهاند. سیاستهای متعارف همان سیاستهای است که در شرایط عادی گرفته میشود و سیاستهای غیر متعارف شامل سه نوع: سیاستهای آزادسازی مقداری، آزادسازی اعتباری و الزامات در

از عوامل و گردشگری بین الملل:
نظریه عطایای الهی در سال 1919 توسط هکشر22 به وجود آمد و در سال 1933 به وسیله ی اوهلین23 تکمیل گردید. این نظریه متکی بر توزیع عطایای الهی در هر کشور است. طبق نظریهی هکشر و اوهلین کشورهایی که دارای مقادیر زیادی سرمایه هستند، کالاهایی را باید صادر نماید که سرمایهبر است؛ و کالاهایی را وارد کنند که کاربر است. این نظریه در مورد منابع طبیعی که برای گردشگری بین المللی بسیار مهم است، صدق میکند. زیرا بسیاری از امکانات گردشگری از مزیت نسبی منابع طبیعی برخوردارند. بنابراین ویژگی گردشگری بین الملل هر کشور مستقیما با فراوانی منابع آن در ارتباط است. در حقیقت نظریه عطایای الهی منابع یا عواملی هستند که تولید خدمات گردشگری بین المللی کشور را تضمین میکنند. به نظر میرسد که فراوانی این منابع اثر قاطعی در موقعیت گردشگری بین المللی یک کشور دارد.
ب- نظریه هزینه نسبی و گردشگری بین المللی:
بررسی هزینههای نسبی روشن میکند که کشوری میتواند در تولید کالاها و خدمات متخصص باشد که کالاها را نسبت به سایر کشورها با قیمت پایینتری عرضه کند. بررسی هزینههای نسبی فقط مقایسهی قیمتهای بین المللی در هنگام عرضهی یک کالای کیفی در مبادلات بین المللی نیست. اگر چه نظریهی عطایای الهی در ارتباط با دادههای مقداری است، اما هزینههای نسبی با عوامل کیفی ارتباط دارد به ویژه قیمت که نقش مهمی را در مقایسه و انتخاب فرآوردههای گردشگری توسط کشورها یا بازارهای رقیب دارد.
ج- نظریه برتری مطلق و پیشرفت فن آوری:
این نظریه بسط و توسعهی تحلیل ادام اسمیت در تجارت بین الملل است. امروزه این نظریه مترادف است با انحصارات صادرات برخی از کشورها، که ناشی از ویژگیهای طبیعی یا پیشرفت فنآوری این کشورها است. مزیت مطلق، نقش سازندهای را در گردشگری بین الملل دارد. در حقیقت، برخی از کشورها دارای منابع گردشگری منحصر به فردی هستند؛ به طوری که این منابع میتوانند به صورت اماکن طبیعی استثنایی یا به صورت منابع هنری و معماری شناخته شده در سراسر جهان باشند. این گونه منابع ساخت بشر بوده و گردشگران را برای بازدید ترغیب میکنند، پس بر حسب اهمیت آنها در گردشگری بین المللی است که منحصر به فرد بودن کشوری در امر گرشگری تعیین میگردد.
نوآوری یکی از شاخصهایی است که مزیتهای مطلق یک کشور را قوت میبخشد. کشورهای در حال توسعه با بهرهگیری از سیاستهای نوآوری و پیشرفت فنآوری، سعی در حفظ و افزایش مزیت نسبی خود دارند. نوآوری فنی در بخش گردشگری شامل نمادهای ظاهری، اطلاعت و پیشبرد، توسعهی فرآوردهها و بازاریابی است. در نمادهای ظاهری گردشگری بیشتر از فنآوری نوین به ویژه در زمینهی تسهیلات رفاهی، بخشهای آذوقه رسانی و تامین مکان (رزرواسیون) استفاده میشود. نوآوری سبب پایین آمدن هزینهها شده و همچنین فرآوردههای گردشگری جدید را ایجاد میکند.
د- نظریه تقاضا:
نظریههای تقاضا توضیحی بر توسعه و حجم حرکت گردشگری در میان کشورها هستند. تقاضای گردشگری شامل کالاها و خدماتی است که در لحظهای خاص مصرف کننده به آنها نیاز دارد و مستقیما تابع درآمد سرانه و علاقه ی مردم به گردشگری بین المللی است. نظریه تقاضا در سال 1961 توسط لیندر24 بیان شد؛ طبق نظر لیندر، ویژگی بین المللی یک کشور بستگی به سطح بالای تقاضای داخلی آن دارد. در کشورهای عمدهی میزبان گردشگری، تقاضای گردشگری بین المللی مکمل تقاضای داخلی است. در حقیقت توسعهی گردشگری بین المللی نتیجه شرایط فراهم شده تقاضای داخلی است. برتری نسبی یک کشور از کیفیت ساختار، دانش گردشگری، سطح فنآوری و از محیط مناسب آن به وجود میآید. بنابراین حجم گردشگری بین المللی بین کشورهایی که از ساختار گردشگری داخلی مشابهی برخورداند، بیشتر است.

2-3- بحران مالی:
2-3-1-مفهوم بحران مالی:
بحران مالی به یک تغییر ناگهانی و سریع در همه یا اکثر شاخصهای مالی شامل نرخهای بهره کوتاه مدت و قیمت داراییها (اوراق بهادار، سهام، مستغلات، زمین) و ورشکستگی و سقوط موسسات مالی اطلاق میگردد. ایجاد حبابهای قیمتی در مورد یک دارایی یا حتی طیفی از داراییها با طبیعت بازار داراییها، قرین و همراه است. خطر از آنجا آغاز میشود که حباب از یک دارایی به دارایی دیگر منتقل شده و از کشوری به کشور دیگر اشاعه یافته و کارکرد ساختار مالی را متوقف کند. در حالیکه رونق یا حباب بر حسب هجوم پول به سوی داراییهای حقیقی یا مالی شناسایی میشود، که بر انتظار استمرار در افزایش قیمت داریاییها مبتنی است، بحران مالی بر حسب خروج ناگهانی داراییها از بخش مالی به سوی بخش پولی شناسایی میشود. این رفتار بر عکس حالت اول، مبتنی بر این باور است که قیمت داراییها رو به زوال است. بین دوران رونق و بحران ممکن است ادواری از ناآرامی و فشار مشاهده گردد. دورانی که انتظارات افزایش قیمتها متوقف شده اما هنوز آهنگ عکس به خود نگرفته است. ناآرامی ممکن است کوتاه مدت یا منقطع باشد و ممکن است هیچ گاه به بحران نیانجامد.
این که یک ناآرامی مالی به بحران مالی بیانجامد به عوامل متعددی بستگی دارد. شکنندگی رشد اعتبارات و تسهیلات اعطایی بانکها، سرعت معکوس شدن انتظارات، فرو ریختن اعتماد عمومی به دلیل یک اتفاق (مانند شکست فاحش یک موسسه مالی و حتی مصاحبه یکی از سیاستمداران) و بالاخره اطمینان جامعه که در شرایط اضطراری، موسسات مالی بحرانزده توسط وام دهنده نهایی نجات داده خواهند شد، همه در شکل گیری بحران نقش
دارند.
بحرانهای مالی به اندازه قدمت بازارهای مالی قدمت دارند. اما بحران سال 2008 ویژگی استثنایی داشت. در کشورهای بحران زده وقایعی چون: جذب سرمایه خارجی توسط بانکهای محلی به ارز، وام دهی به بنگاهها و شرکتهای داخلی بر حسب پول ملی، عدم تطابق ارزی در ترازنامه بانکها، عدم انعطاف پذیری رژیم ارزی با ورود و خروج سرمایه، افت ناگهانی ارزش پول ملی در اثر خروج ناگهانی سرمایه کاغذی، افزایش ناگهانی بدهی بانکها و بنگاههای مقیم به افراد و موسسات غیر مقیم بر حسب پول ملی، شکست اعتماد عمومی و هجوم افراد برای برداشت سپردهها از بانکها و موسسات مالی در معرض ورشکستگی و یا بحران زده، تشدید بحران در موسسات مزبور به دلیل عدم توانایی در اجابت درخواست سپرده گذاران، افت ارزش سهام موسسات بدهکار و بحران زده در بازار سهام، سرایت بحران از بحش مالی به بخش واقعی، عدم توانایی موسسات و شرکتها در بخش واقعی نسبت به بازپرداخت بدهیها خود به بانکها و انباشت مطالبات معوق و سررسید گذشته در ترازنامه بانکها و موسسات مالی در دهههای اخیر اتفاق افتادهاند. هر چند ممکن است همه این وقایع بر همه کشورها تطابق نداشته و یا برخی با تشدید و تخفیف در کشورها همراه بوده باشد. هم چنین هم زمانی رویدادهای فوق با جهانی سازی و به خصوص آزاد سازی مالی صرفا یک هم زمانی ساده نیست. آزادسازی مالی، شکل بحرانها، ابعاد و به خصوص تکرار بحرانها را بسیار تغییر داده است (نیلی، 1384).
جوامع بشری تجربه طولانی در مشاهده و تحمل مصائبی دارند که میتوان آنها را نوعی بحران اقتصادی تلقی کرد. برای مثال حوادث ناشی از جنگها و قحطیها و غارت حکام از نمونههای مختلف این بحرانهای اقتصادی هستند. بحران اقتصادی در ابتدا به شکل اضافه تولید پدیدار شد و به دنبال آن تعطیلی کارخانهها و بیکاری وسیع و میلیونی کارگر آن پیش آمد که به نوبه خود فروش کالاها را باز هم دشوارتر کرد و بر عمق بحران افزاید. سیستم اعتباری سرمایه داری از کار باز داشته شد، بدهکاران توان پرداخت بدهی خود را در سر موعد از دست دادند. بهای سهام شرکتها در بازار تنزل کرد، موسسات سرمایه داری یکی پس از دیگری ورشکست شدند. بحران در هر یک از زمینههای سیاسی، اقتصادی و استراتژیک تعریف و مصادیق خود را دارد، اما در اقتصاد به افت شدید قیمتها، کاهش گسترده تولید، افزایش چشمگیر بیکاری، کاهش شدید درآمدها و پایین آمدن ارزش پول اوراق بهادار گفته میشود (غریب، 1387).
بحران مالی ممکن است در درون اقتصاد ریشه داشته و یا در خارج از اقتصاد ایجاد شده باشد. بحران مالی داخلی معمولا از بخش شرکتی و یا بازار داراییها نشات میگیرد. چنانچه بخش واقعی اقتصاد به دلیل رکود و یا یک شوک سمت عرضه دچار مشکل شود، شمار قابل ملاحظهای از بنگاهها با مشکل جدی در بازار پرداخت تعهدات خود مراجه خواهد بود. در این حالت یک ریسک سیستماتیک از ناحیه بخش واقعی، بخش مالی را تهدید میکند. مطالبات معوق و غیر گردشی شرکتها به شکل زیان انباشته در ترازنامه بانکها منعکس شده و ثبات بخش مالی به خطر میافتد. ترکیدن حبابهای قیمتی در بخش مسکن و افت شدید قیمت مسکن، بازپرداخت تسهیلات اعطایی در این بخش و ارزش وثیقهها را نیز، دچار مشکل میکند. از سویی دیگر بحران مالی ممکن است از ناحیه بخش خارجی موسسات مالی را تهدید کند. در جریان آزاد سازی حساب سرمایه، چنانچه بانکها تسهیلات ارزی دریافت شده را بر حسب پول ملی در اقتصاد به جریان انداخته باشند، یک عدم تطابق ارزی بین داراییها و بدهیهای بانکها به وجود می آید. در این وضعیت هر چند تراز مالی بانک در نرخ ارز جاری برقرار است ولی هر گونه کاهش ارزش پول داخلی موجب می شود که تراز مالی بانک به هم بخورد. حال چنانچه تغییر نرخ ارز شدید باشد، بانک دچار یک بحران جدی در بازپرداخت تعهدات خود خواهد شد (رمضانی،1390).
در مجموع بحران مالی در بردارنده انواع مختلفی از ویژگیهای بالقوه است. این اصطلاح عموما اشاره به بحران نرخ ارز، بحران بانکی یا ترکیبی از این دو دارد. هرگاه به هر دلیلی سپردهگذاران در یک بانک تجاری اعتماد خود را نسبت به آن بانک از دست بدهند و برای خارج کردن سپرده مراجه کنند، بانک توان پاسخ گویی به مراجعان را ندارد، زیرا درصد عمدهای از این سپردهها به اعطای اعتبارات اختصاص یافته است و لذا موجودی نقدی بانک بسیار کمتر از حجم سپردهها است. به چنین وضعیتی اصطلاحا هجوم بانکی گویند که ممکن است به ورشکستگی بانکها منجر شود. بدیهی است اگر سپرده گذاران سپردههای خود را بیمه نکرده باشند با خسارت زیادی مواجه میشوند. هرگاه چنین وضعیتی از یک بانک به بانک دیگر سرایت کند، اصطلاحا بحران سیستماتیک یا وحشت بانکی نامیده میشود (بختیارزاده،1388). هنگامی که اغلب بانکهای یک کشور به این وضع دچار شوند بحران بانکداری سیستماتیک پدیدار میشود. ورشکستگی پی در پی بانکها اقتصاد کشورها را با رکود درازمدت مواجه میکند. بخش عمدهای از خسارات اقتصادی بحران بزرگ 1929مستقیما ناشی از عملکرد ضعیف نظام بانکی بوده است.
از سوی دیگر سقوط ناگهانی و غیر منتظره در ارزش پول ملی، بحران نرخ ارز را به وجود میآورد. این مسئله ممکن است در نظام نرخ ارز ثابت، شناور و نیز در نظام بین این دو اتفاق افتد. اگر نظام ارزی ثابت باشد، بحران باعث از دست رفتن ذخایر بین المللی میشود و آن گاه که به نظر میرسد ذخایر پایان خواهد یافت، باعث تقلیل ارزش پول ملی میگردد. هدف از تقلیل ارزش پول ملی انباشت ذخایر یا حفظ ذخایر موجود با
تعیین نرخ ارزی است که انگیزه تبدیل پول داخلی به ارز یا پولهای ذخیره بین المللی را کاهش میدهد. اگر کشوری دارای نظام شناور ارزی باشد، بحران نرخ ارز شامل تقلیل ارزش سریع و کنترل ناشدنی پول ملی خواهد بود. اگرچه هیچ نوع نظام ارزی نمیتواند ایمنی را تضمین کند، اما کشورهایی که پول خود را به پول کشورهای دیگر تثبیت میکنند، ممکن است در برابر بحران ارزی آسیب پذیرتر باشند. بحران نرخ ارز نیز مانند بحران بانکی غالبا باعث تعمیق رکود میشود. کانالهای مختلفی وجود دارد که از طریق آنها تاثیرات رکودی ممکن است انتقال یابد و یکی از عمومیترین آنها نظام بانکی است (گربر25،2002).
برای نمونه در آسیای جنوب شرقی در نیمه دوم دهه 1990، داراییهای کاغذی نخست به آهستگی و سپس به سرعت از حوزه سرمایههای خارجی خارج شدند. مقامات کشورهای مزبور تلاش کردند تا برای دفاع از پول ملی، ذخایر را به بازارهای مالی جذب کنند. نتیجه، کاهش ارزش پول ملی (در بعضی کشورها مانند تایلند تا حدود50 درصد) بود. شرکتهای داخلی و بانکهایی که تراز

…………………………………………………………………………35
2-7- مطالعات گذشته:………………………………………………………………………………………………………………..37
2-7-1 مطالعات داخلی:……………………………………………………………………………………………………………..37
2-7-2 مطالعات خارجی:……………………………………………………………………………………………………………39
2-8- خلاصه و نتیجه گیری:………………………………………………………………………………………………………44
فصل سوم: روش پژوهش
مقدمه:……………………………………………………………………………………………………………………………………….45
3-1- ارائه الگو…………………………………………………………………………………………………………………………45
3-1-1- الگوی جاذبه تجاری……………………………………………………………………………………………………..45
3-2- الگوی تجربی مطالعه…………………………………………………………………………………………………………49
3-3- معرفی متغیرها…………………………………………………………………………………………………………………51
3- 4- روش تخمین الگو:…………………………………………………………………………………………………………..55
3-5-جامعه آماری:……………………………………………………………………………………………………………………..56
3-5-1- محدوده ی مورد بررسی………………………………………………………………………………………………..56
3-5-2- موقعیت اقتصادی کشورهای مورد بررسی:……………………………………………………………………….57
3-6-خلاصه و نتیجه گیری:……………………………………………………………………………………………………….59
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل الگو
مقدمه:……………………………………………………………………………………………………………………………………..60
4-1-آزمون های مورد استفاده…………………………………………………………………………………………………….60
4-1-1-آزمون F لیمر:………………………………………………………………………………………………………………61
4-1-2- آزمون هاسمن:…………………………………………………………………………………………………………….61
4-1-3- آزمون ناهمسانی واریانس:…………………………………………………………………………………………….62
4-1-4-آزمون مانایی………………………………………………………………………………………………………………..62
4-2-نتایج تخمین الگو……………………………………………………………………………………………………………….62
4-2-1 بررسی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات:……………………………………………………………62
4-2-2 بررسی اثر بحران مالی بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری:……………………………………………..64
4-3-خلاصه و نتیجه گیری:………………………………………………………………………………………………………..66
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهاد
مقدمه:……………………………………………………………………………………………………………………………………….68
5-1-خلاصه پژوهش:………………………………………………………………………………………………………………………………..68
5-2-تحلیل کلی نتایج………………………………………………………………………………………………………………..69
5-3-آزمون فرضیه های پژوهش………………………………………………………………………………………………….70
5-3-1-آزمون فرضیه اول:………………………………………………………………………………………………………….70
5-3-2-آزمون فرضیه دوم:………………………………………………………………………………………………………….71
5-4- پیشنهادها و توصیههای سیاستی………………………………………………………………………………………….72
5-5-پیشنهاد برای پژوهشهای آتی:…………………………………………………………………………………………….72
پیوست ها………………………………………………………………………………………………………………………………….74
منابع ………………………………………………………………………………………………………………………………………96

فهرست نمودارها:
نمودار (2-1): روند صادرات و واردات خدمات در ایران………………………………………………………………….9
نمودار (2-2): ورود و خروج گردشگر و حجم صادرات حاصل از گردشگری…………………………………..15
نمودار (2-3): سهم گردشگر بین المللی و داخلی از GDP……………………………………………………………16
نمودار(2-4): سهم گردشگری تفریحی و تجاری از GDP ایران………………………………………………………16
نمودار(2-5): سهم هر یک از شیوههای تاثیر گردشگری بر GDP…………………………………………………..16
نمودار(2-6): صادرات گردشگران و وورد گردشگران بین المللی……………………………………………………..17
نمودار شماره (2-7) : اثر بحران مالی 2008-2009 بر روی مقاصد بزرگ گردشگری………………………….30
نمودار (2-8): درصد تغییرتعداد ورود گردشگر بین المللی در مقایسه با سال قبل با توجه به گروه درآمدی ) از جولای 2007 تا مارچ 2010)……………………………………………………………………………………………………………………………………………………33
نمودار (2-9): درصد تغییر در ورود گردشگر بین الملل به صورت منطقه ای(2007-2010)……………………………………….34
نمودار (2-10): نحوه مشارکت ذی نفعان در توسعه پایدار گردشگری……………………………………………..40

فهرست جداول:
جدول (2-1): روند شاخصهای اقتصادی گردشگری (قبل، بعد و در طی بحران مالی)……………………….29
جدول (3-1): خصوصیات اقتصادی، گردشگری کشورهای مورد بررسی در پژوهش…………………………57

جدول (4-1):نتایج آزمون f لیمر، هاسمن و LR برای الگوی (4-1)…………………………………………………63
جدول (4-2) نتایج برآورد الگو (4-2) اثر بحران مالی بر کل تجارت خدمات……………………………………63
جدول (4-3):نتایج آزمون f لیمر، هاسمن و LR برای الگوی (4-3)…………………………………………………65
جدول (4-4) نتایج برآورد الگو (4-3)………………………………………………………………………………………….65

فصل اول:
کلیات پژوهش

مقدمه:
بحران مالی، جزئی از مهمترین عارضههای اقتصادی است که در یک منطقه اقتصادی رخ میدهد و نهایتا کشورهای دیگر را تحت تأثیر قرار میدهد. اقتصاد دنیا تا کنون شاهد بحرانهای مالی و اقتصادی زیادی بوده است که دو مورد از آنها، بحران سال 1997 و سال 2008 است که هر کدام به دلایل جداگانهای اتفاق افتادهاند. یکی از مهمترین بخشهای اقتصاد هر کشور تجارت بین الملل است که شامل تجارت کالا و خدمات است. تجارت بین الملل تحت تاثیر عوامل متعددی قرار میگیرد. یکی از این عوامل بحران مالی است. واضح است که بحران مالی تجارت بین المللی را از طریق شاخصهای اقتصادی زیادی تحت تاثیر قرار میدهد.
ماهیت خدمات باعث شده است که تجارت خدمات دارای خصوصیات متفاوتی نسبت به تجارت کالا شود و نیاز به بررسی جداگانهای برای این بخش از تجارت را ضروری ساخته است. خدمات دارای زیر بخشهای مختلفی است از بین زیر بخشهای خدمات صنعت گردشگری اهمیت ویژهای دارد زیرا قسمت قابل توجهای از تجارت خدمات را به خود اختصاص داده است و صنعتی است که اکثر خدمات از جمله (حمل و نقل، مالی، بیمه، درمانی، ورزشی و حتی خدمات تجاری) را شامل میشود. لذا هدف این فصل ضمن بیان ارتباط بحران مالی و تجارت، آشنایی مختصری در مورد تجارت خدمات به ویژه خدمات گردشگری و نحوه انتقال آثار بحران بر این بخش است.

1-1-شرح و بیان مسأله:
شروع بحران مالی از اقتصاد آمریکا و توسعه سریع آن به سایر اقتصادهای دنیا، با توجه به یکپارچگی و درهم تنیدگی اقتصادی دنیا طی دهههای اخیر منجر به شکلگیری مهمترین رویداد و بحران مالی جهان در ابتدای هزاره سوم شده است. بحران مالی اصطلاحی نسبتا جامع است؛ بحرانهای بانکی، بحران بدهیهای خارجی، بحران پول رایج، بحران تراز پرداختها و بحران قیمتهای سهام، غالبا مترادف با بحران مالی بکار برده میشوند. در پی بحران مالی، در سال 2008 رشد تجارت جهانی طبق گذارش صندوق بین المللی پول 4/1 درصد بود که حدود 9/1 درصد نسب به آخرین پیشبینی این نهاد کمتر است. کاهش صادرات به همراه افت جریان سرمایه از آثار این بحران بر اقتصاد کشورها بوده است. صادرات غیر نفتی به خصوص تجارت خدمات به عنوان یکی از کانالهای ارتباطی اقتصاد ایران با جهان و یکی از عوامل تاثیرگذار بر اقتصاد ایران، نیازمند بررسی و مطالعه گسترده است تا سازکارهای تاثیر بحران مالی بر اقتصاد ایران و روشهای استفاده از فرصتهای احتمالی ناشی از بحران شناسایی شود. کشورهای مختلف جهان بسته به نوع تعاملات و پیوندهایی که با اقتصاد جهانی دارند، از بحران مالی اخیر، تأثیر پذیرفته اند. در این میان کشورهایی که بازارهای مالی آنها با یکدیگر در ارتباط بود به طور مستقیم (از طریق بازارهای مالی) و کشورهایی که تعامل کمتری با بازارهای مالی جهان دارند، به طور غیر مستقیم (از طریق تجارت خارجی) تحت تاثیر این بحران قرار میگیرند.
سهم بالایی از تجارت خدمات مربوط به صنعت گردشگری است. پذیرش گردشگری در هر کشور به منزلهی صادرات خدمات برای آن کشور است، حال آنکه مسافرت شهروندان آن کشور به خارج به منزله واردات خدمات محسوب میشود. در عمل یک رابطه دو جانبه تجاری با مکانیسم

ای با این مضمون آمده است:((هر چه کار مشکل تر باشد؛ آزمایشِ بهتری برای سنجش مرد است )). معنای این جمله آن است که توانایی فائق آمدن بر کارهای سخت نشانه ی مرد بودن است و هرچه این توانایی افزایش یابد درجه ی مردانگی نیز بالاتر می رود . این مرد است که شایستگی سنجش را پیدا می کند . در ادامه ی همین درس می خوانیم : (( …اگر عده ای از سربازان را مامور کنند ، در قصر فرماندهان گل کاری کنند یا برای زنان زر و زیور بسازند، مسلماً نسبت به نجات شهر کوتاهی کرده اند )). سرباز برای نجات شهر است ؛ در حالی که زن با واژه ی زر و زیور همراه است .
در درس 15 صفحه ی105 ، هر چند کل درس در وصف یک مرد یعنی « حاج آخوند ملا عباس تربتی » است ؛ اما جمله ی زیر از متن درس قابل تامل است : (( …شوق مفرطی به دانش اندوزی داشت ، هم برای خودش ، هم برای فرزندانش ، خواه پسر یا دختر)) . این از معدود مواردی است که دختر و پسر برای دانش اندوزی در کنار هم قرار گرفته اند. در صفحه ی 106 در شعری از سعدی ، بیت زیر آمده است : (( صورت زیبای ظاهر هیچ نیست ای برادر، سیرت زیبا بیار ))
از نظر سعدی سیرت ، زیبا زیبنده ی مردان است .
در درس 16 ، صفحه ی 113 ، مطلبی با عنوان « خوی مردان حق » در وصف ابراهیم ادهم آمده است . مرتبه ی مرد حق، ویژگی های خاصی دارد و برای رسیدن به آن تلاش زیادی را باید به کار بست. پاسخ به این سوال که آیا زنان حق هم تعریفی دارند ؟! ؛ زوایای قضیه را بیشتر روشن می کند .
در درس 19 ، صفحه ی 133 که مربوط به مولوی است ؛ در پاراگرافی چنین آمده است : (( جلال الدین در قونیه ، در هجده سالگی با گوهر خاتون که از خاندان یکی از فقهای حنفی ماوراءالنهر بود ، ازدواج کرد و از او فرزندی یافت که به سلطان ولد شهرت یافت )). در مورد زن مولوی ، نقش مادری او و اصل و نسبش که از فقهاست ، برجسته شده است .
دردرس 20 ، ازصفحه ی143 تا 145، با عنوان « مردی از نوادرِ علم و دانش » به معرفی خواجه نصیر- الدین توسی پرداخته شده است . در متن درس نیز با عناوین « مرد بزرگ » و « مرد بلند همت » از وی یاد می شود .
در مجموع در این کتاب ، از مردان با صفت هایی مثبتی چون مردان نام آور ، مردان خدا ، دانشی مردان ، مردی از آسمان ها فراتر، مرد بزرگ ، مرد بلند همت و مردی از نوادر علم و دانش ، یاد شده است . همچنین انجام کارهای سخت و ماجراجویانه از خصوصیات مردان فرض شده است . در مقابل ، صفت- هایی که برای زنان به کار رفته ، واژه هایی مانند «مهربان » و «گرامی » هستند .
در اندک مواردی که از زنها صحبت به میان آمده است؛ در 4 مورد آنها در نقش مادری و در 2 مورد در نقش همسری مشاهده می شوند. در مقابل مردان در نقش هایی چون رهبری ، سرپرستی خانواده ، علم آموزی و آموزش علم ، سلطنت، مرجعیت، نظامی گری، انقلابی بودن ، مسافر و ماجراجو ، عارف ، ادیب ، پیامبری ، کشاورزی ، بازیگری ، مخترع ، فرماندهی و وزارت قرار گرفته اند .
مواردی که در آنها جملاتی راجع به زنها بیان می شود که متفاوت با بقیه است ؛ ذکر شرکت آنها در جریانات انقلاب سال 57 و دیگری شوق به دانش اندوزی دختر ها ، همچون پسر ها ست .

یوشیج ، پروین اعتصامی ، محمود حسابی ، سعید کاظمی ، محمد علی رجایی ، محمد بهشتی ، مصطفی چمران و داستانی از یک بسیجی پرداخته می شود. تنها زنی که از او با عنوان « مرواریدی در صدف» یاد می شود ؛ پروین اعتصامی است. این عنوان نیاز زنان به مراقبت و لزوم حفاظت از آنها را القا می کند . البته در معرفی پروین هم این موضوع مورد تاکید قرار می گیرد و نقش پدر او در پیش رفتش برجسته می شود . به طور مثال جمله ی زیر را می توان ذکر کرد (( پدر از پروین ، هم چون مرواریدی در صدف ، با دقت مراقبت می کرد . )) استفاده از تعبیر مرواریدی در صدف برای پروین و نقش پشتیبانی و مراقبتی پدر ، بازآفرینی نقش سنتی پدر و دختردر جامعه ی ایرانی است .
در داستان « مرخصی» از صفحه ی 119 تا 124، قسمتی از زندگی یک خانواده ی سنتی به تصویر کشیده شده است . پسر آنها که برای مرخصی از جبهه ی جنگ ایران و عراق برگشته بود قصد بازگشت به جبهه را دارد ؛ اما مادر او موافق نیست و می خواهد مانع شود . واژه ای که با آن مادرش را صدا می کند « ننه » و برای پدر ش «آقا » می باشد . مادر داستان خانه دار است و پدر مغازه دار . مادر نگران فرزند خود است و پیوسته بی تابی وگریه می کند؛ اما درمقابل پدر استوار و محکم است و با جملاتی نظیر« بس است زن ! این قدر آب غوره نگیر » مادر را به آرامش فرا می خواند . نویسنده به جای مادر از واژه ی «ننه» استفاده کرده است ؛ این واژه کاملاً با توصیه هایی که او در انتها به فرزندش می کند هم خوانی دارد . جملاتی مانند: (( …سرما ندهی خودت را/ از غذایت هم کم و کسر نگذار ..)) . در مقابل پدر از صلابت خاصی برخوردار است و واژه ی آقا با رِ معنایی خاصی را برایش می آفریند . در پایان داستان ، مادر با لبخند تلخی فرزندش را راهی جبهه می کند تا وظیفه ی مادران آینده ، که همانا تربیت فرزندانی چون فرزند اوست را متذکر شود .
در درس هفدهم با عنوان دفاع از آزادی ، داستان مبارزه ی هرمز و سه پسر او با مغول ها نوشته شده است . داستانی که غرور مردانه را در دانش آموزان پسر و امیدواری به حمایت مردان را در دانش- آموزان دختر برانگیخته می کند . جملاتی نظیر(( درود بر شما مردان فداکار / ناگهان پیرمرد از کلبه خارج شد و با صدایی که به غرش شیر شباهت داشت ، فریاد زد / من و فرزندانم مرگ را به شکست و خواری ترجیح می دهیم / چهار قهرمان با غرور و شکو ه مخصوص از کلبه خارج شدند و … )) . هرمز و پسرانش به خوبی حس وطن پرستی و شجاعت را در خواننده تحریک می کنند . داستان کاملاً حماسی بوده و تمام شخصیت ها مرد هستند . قصه به طور ضمنی وظیفه ی پسران حاضر و مردان آیند ه را در ایجاد و حفظ امنیت یاد آور می شود .
در صفحه ی 147 شعری از موسوی گرما رودی با عنوان « سر زمین علم و دین » آمده است. دو بیت از این شعر به صورت زیر می باشد :
(( دیروز ، گل هایی چو حافظ داشت میهن فردا از این گل باز ، خواهد کاشت میهن
دیروز ، جای پور سینا بود و سعدی فردا بود منزلگه مردان بعدی ))
مفهوم شعر این است که این سر زمین منزلگه مردانی بزرگ بوده و درآینده نیز از آنِ مردانی چون آنها خواهد بود .
درس بیست و یکم جزو درس های استثنایی کتاب است ؛ چرا که سخن از زنی به نام دونا است که معلم است و در اجتماع فعالیت می کند . البته دو نکته ی مهم را در مورد این داستان نباید از نظر دور داشت ؛ اول این که دونا یک زن خارجی است نه ایرانی و دیگر این که حد اکثر نقش اجتماعی یک زن در کتب فارسی مدارس معلمی است . دونا به دانش آموزانش می گوید که نمی توانم های خودشان را بنویسند تا آنها را دفن کرده و از شرشان راحت شوند و خود او نیز چنین می کند . نمی توانمِ دونا این است (( من نمی توانم آلن را وادار کنم به جای مشت از حرف استفاده کند )) . نمی توانم دونا در مقابل یک پسر بچه است که به جای حرف زدن از قدرت بدنی خود استفاده می کند .
آخرین درس کتاب در 5 صفحه داستانی راجع به یک پسر شجاع و با هوش و پدرش که پیری دانا و باتجربه است می باشد . در این داستان پدر که کوه تجربه است ؛ تجربیاتش را در اختیار پسر می گذارد تا او بتواند خواسته های محیرالعقول پادشاه را برآورده سازد و به موفقیت برسد . داستان به طور ضمنی این نتیجه را خاطر نشان می کند که این سنت حسنه ی انتقال نسل به نسل تجارب از پدر به پسر و استفاده ازآنها باید زنده بماند. همه ی شخصیت های داستان وهر 110 اسم موجود در آن مذکر هستند و قصه فضایی کاملاً مردانه دارد .

4-2- کتاب فارسی دوم را هنمایی
4-2-1- مقایسه ی تعداد مولفان و اعضای شورای برنامه ریزی
در این کتاب از 24 نفری که عضو شورای برنامه ریزی بوده یا در گروه مولفان و طراحان حضور دارند ؛ 9 نفر زن (37.5%) و 15نفر مرد (62.5% ) می باشند . همچنین از39 نفری که نویسنده یا شاعر متون درس ها می باشند؛ 37نفر مرد (95% ) و2 نفر زن( 5% ) می باشند .

4-2-2- مقایسه ی تعداد تصا ویر مرد و زن
در کتاب فارسی دوم راهنمایی از 19 چهره ی موجود در تصاویر کتاب، 17 چهره ی تصویر شده مربوط به مردان (89.5%)و 2 چهره ی تصویر شده مربوط به زنان ( 10.5%)است .

4-2-3- مقایسه ی تعداد اسامی و کلماتی که دلالت بر جنسیت فرد دارند
در این کتاب از 342 اسم و کلمه ای که جنسیت فرد را نیز نشان می دهن
د ؛ 270 اسم مذکر ( 79% ) و 72 اسم مونث ( 21% ) وجود دارد .

4-2-4- مقایسه ی تعداد شخصیت های مذکر و مونث حاضر در متن دروس
از 76 شخصیت حاضر در متن دروس ، 69 مورد مربوط به مردان (90.8% ) و 7 مورد مربوط به زنان ( 9.2% ) است .

4-2-5- اختصاص متن دروس برای معرفی افراد
درکتاب فارسی دوم راهنمایی از 9 نفری که متن درسی برای معرفی آنها اختصاص داده شده است ؛ هر نه نفر مرد می باشند .

4 -2-6- تحلیل محتوای کیفی تصاویر کتاب فارسی دوم راهنمایی
در این کتاب از 19 چهره ی به تصویر کشیده شده و مشخص از نظر جنسیت ، 17 چهره ی مرد و 2 چهره ی زن دیده می شود . 2 تصویر زن مربوط به دختران فلسطینی خردسال است ؛ که در حال انتفاضه می باشند . بقیه ی تصاویر مربوط به مردان و در نقش چهرهای سیاسی (7 تصویر ) و عمومی (10 تصویر ) می باشد .
در صفحه ی یک کتاب تحت عنوان «ستایش » همانند کتاب فارسی اول راهنمایی، مردی در حال خواندن دعا و راز و نیاز دیده می شود .

در صفحه ی 19 کتاب در ضمن درسی که موضوع آن راجع به وقایع انقلاب است ؛ تصویر راهپیمایی نشان داده شده است . در این تصویر زنان پیشاپیش مردان در حال راهپیمایی هستند . از این حیث که زنان را حاضر در عرصه ی اجتماعی نشان می دهد جزء تصاویر استثنایی کتاب های فارسی دوره های راهنمایی و دبیرستان می باشد .

درصفحه ی 90 کتاب یک پسر را درحال کارکردن با رایانه می بینیم. این تصویر می تواند در خواننده ایجاد انگیزه برای کسب شغلی مشابه در آینده کند.

در صفحه ی 100 کتاب، در آغاز فصل ششم با عنوان نام ها و یادها، تنها چهره ی امیر کبیر و قائم مقام فراهانی دیده می شود .

در اینجا نیز مانند کتاب اول راهنمایی نه تنها چهره ی هیچ زنی دیده نمی شود بلکه در متن فصل نیز به هیچ زنی پرداخته نشده است .

درصفحه ی 126 کتاب نیز دو پسر در حال به اهتزاز در آوردن پرچم ایران بر بام مدرسه دیده می شوند .

تصویر این مفهوم را برای پسران دانش آموز یادآور می شود که این وظیفه ی آنان است که از میهن دفاع کرده و همواره پرچم ایران را در میادین مختلف به اهتزاز در آورند .
تصویر صفحه ی 143 به محمد الدوره و پدرش در انتفاضه ی فلسطین مربوط است .

این پدر و پسرشهادت طلبی و شجاعت را به خواننده القاء می کنند.آنها وظیفه نجات میهن شان را دارند.
تنها چهره های مونث نمایش داده شده در کتاب مربوط به دو دختر خردسال فلسطینی است .

تصویر روی جلد نیز متعلق به مرتضی آوینی و یک بیو گرافی کوچک از اوست . در مجموع ، تصاویر کتاب ، مردان را در حال نیایش ، راهپیمایی ، انتفاضه ، به اهتزاز در آوردن پرچم و کار با رایانه یا به عنوان شخصیت های بزرگ نمایش داده است . در مقابل زنها در این کتاب در دو تصویری که دیده می شوند در حال راهپیمایی یا انتفاضه هستند. هر چند این تصاویر آنها را در حال انجام فعالیت های سیاسی نشان می دهد ؛ اما این تنها یک مشارکت در رده ی پایین قدرت و مقاومت است ، جایی که ممکن است سوءاستفاده از آنها نیز توسط قدرت صورت پذیرد .
4-2-7- تحلیل محتوای کیفی متن دروس کتاب فارسی دوم راهنمایی
در درس اول با عنوان « انقلاب اسلامی ، تولدی دیگر » آمده است ؛ (( انقلاب اسلامی واژه ها و ترکیب هایی مانند…مردانگی و برادری … را با نگرشی جدیددرعرصه ی زبان و فرهنگ رواج و گسترش داد)) . تاکید بر این واژه ها بار جنسیتی خاصی را القاء می کند . در ادامه ی این پاراگراف جملاتی نظیر ((تاکید بر … تقویت روحیه ی جوان مردی و پهلوانی ، پدیدارگشت )) و ((عشق و شور و رادمردی و دین باوری و ایثار در ادبیات انقلاب موج می زند )) این مفهوم را برجسته تر می نمایاند .
در درس دوم صفحه ی 11 شعری تحت عنوان « شه مردان » در وصف حضرت علی (ع) از اقبال لاهوری آمده است .
((مسلم اول شه مردان علی است عشق را سرمایه ی ایمان علی است
در جهان نتوان اگر مردانه زیست همچو مردان جان سپردن زندگی است ))
در این شعر نیز بر واژه ی مرد و مردانگی تاکید فراوانی شده است .
در درس سوم با عنوان « چشمان مادر بزرگ »، در ضمن داستان، جریان های انقلاب سال 57 مرور می- شود . مادر بزرگ در حالی که تسبیح می اندازد حکایت آن روز ها را برای زهرا و محسن ، فرزندان پسرش جواد ، که در همان وقایع شهید شده ، بیان می کند . مادر بچه ها در گوشه ای از اتاق تعدادی انار را برای مهما ن ها که خانواده ی عمو هستند ؛ دانه می کند . در این جا نیز زن در حال خانه داری است .
مادربزرگ پسری را تربیت کرده که جان خود را فدای انقلاب کرده است . محسن در روز های اوج انقلاب چهار ماه پس از شهادت پدر به دنیا آمده و جانشین پدر شهید خود شده است . هر چند زهرا دو سال از او بزرگ تر است ؛ اما مادربزرگ ، محسن را جانشین بر حق پسرش می داند . این جمله های مادر بزرگ که (( نوه ام که به دنیا آمد … انگار پسرم جواد دو باره متولد شده بود . )) و (( بله ، حالا هر دو بزرگ شده اید و آن پسر کوچولویی که در آن روز به یاد ماندنی به دنیا آمد ، برای خودش مردی شده است . )) و (( یادگار جواد من ، همیشه همین طور مغرور و سربلند باش و از انقلابی که پدرت و بسیاری از جوانان میهن در راه آن شهید شدند ، دفاع کن .)) تاییدی بر این موضوع است .

طرف صحبت مادر بزرگ ، محسن نوه ی اوست و پیوسته وظایفش را به او ، نه به زهرا که حتی دو سال از او بزرگتر است ؛ متذکر می شود . گویا نویسنده می خواهد به پسرها تاکید کند که این وظیفه ی آنهاست ، میهنی را که صاحب می شوند ؛ با اقتدار و از

دسامبر 2007) مشکلات امنیتی ـ سیاسی را بر سر راه اصلاحات و نوگرایی اسد به وجود آورد ( قاسمیان، 1392: 55).
بشار در فاصله سال های 2009 تا 2011 م به منظور ارتقا و تحکیم جایگاه سوریه در منطقه و جامعه بین المللی و هم چنین گشودن درهای اقتصاد و صنعت سوریه به روی سرمایه های خارجی و ارتقای همکاری و همگرایی به کشورهای اروپایی،آسیایی، امریکای لاتین سفر کرده. او مهندسی و اجرای اصلاحات سیاسی و اقتصادی را در سایه توسعه اقتصادی و برنامه های توسعه پایدار ادامه داد اما تحریم های همه جانبه ی دولت های غربی از یک طرف و جریان های مخالف از طرف دیگر در روند حرکت این اصلاحات مشکلاتی را به وچود آورد.
بشار اسد با تحولات اخیر و بحران جاری در سوریه، اصلاحاتی را در زمینه سیاسی و اقتصادی آغاز کرد که به صورت تدریجی در حال انجام است. توسعه اقتصادی به منظور بهبود روند معیشت مردم، اصلاح قانون انتخابات، قانون احزاب، قانوت آزادی مطبوعات و لغو قانون برقراری موقعیت اضطراری، برگزاری همه پرسی قانون اساسی، برگزاری انتخابات پارلمانی و تشکیل کابینه جدید برخی از این موارد است.
2-3- آغاز بحران (مرحله برون داد تعارضات جامعه)
خیزش مردم کشورهای خاورمیانه عربی و شمال افریقا علیه حاکمان مستبد با آغاز در تونس و براندازی رژیم حاکم به سرعت دامنگیر مصر، لیبی،یمن، بحرین و سوریه شد. علل این جنبش ها را نمی توان صرفا مسئله ای سیاسی یا اجتماعی دانست، چرا که با بررسی انقلاب ها و شعار های انقلابیون می بینیم هر دو زمینه در پیدایش این شرایط موثر بوده اند( یوسفی، 1390: 31). در این میان برخی از دولت ها که سیاست های اسلام هراسانه در پیش گرفته اند بر آن شدند تا شعارهای اسلام خواهانه این جنبش ها را کتمان و خواسته های انقلابیون را لیبرالیستی و دموکراتیک تعبیر نمایند که از این رهگذر با نفوذ در این جریانات، آن ها را به نفع خود مصادره کنند. پیش از تحولات عربی، ایران تنها از طریق روابط با ملت ها و جنبش های اسلامی توانسته بود نفوذ خود در منطقه را افزایش دهد که با بروز این تحولات و ظهور دولت های ملی اسلامی مانند مصر فرصتی برای ایران فراهم شد تا با دیگر دولت های عربی روابط نزدیکتری برقرار کند (برزگر، 1391: 21).
با شروع جنبش های اجتماعی صلح آمیز در سوریه دولت این کشور که به حق باید آن را قوی ترین دستگاه سیاسی عرب در مقابل جهان غرب و رژیم صهیونیستی دانست به شدت مورد هجمه و فشار همه جانبه غرب قرار گرفت؛ لذا متفاوت با سایر انقلاب ها به سرعت محور عربی ـ غربی ضد حکومت بشار اسد تشکیل و در آن بهانه های بشر دوستانه توجیهی برای اقدامات سیاسی ـ نظامی شد.(Chossudovsky/2012)
جرقه بحران در سوریه در شهر مرزی درعا در تاریخ 15 مارس 2011 با شعار نویسی چند دانش آموز نوجوان علیه نظام حاکم زده شد، متعاقب تنبیه این دانش آموزان، شایعاتی مبنی بر تجاوز به آن ها منتشر شد که این اقدام تظاهرات اهل سنت در شهر درعا را در پی داشت و اتحادی ( هرچند موقت و ناپایدار) میان معارضان سنی ایجاد کرد (Robert M. Darnin, Cfr,2011) این واقعه نقطه آغاز بحران سوریه بود چرا که پس از آن سرویس های امنیتی عربستان و اردن به تحریک مردم علیه دولت بشار اسد پرداختند.
بعدازشورشهاواعتراضهایپراکندهدردرعاکهیکشهرمرزیباجمعیتاندکبود،هجمهنرمافزاریوجنگروانیشبکههایخبریمخالفمحورمقاومتآغازشدواینرسانههابااستفادهازتبلیغاتوفنونعملیاتروانیمردمراعلیهحاکمیتسوریهبهاعتراضوشورشتحریکمیکردند. علی رغمایناقدامات،سوریهشاهدخیزشهایعمومیچندانینبودواعتراضهانوعادرشهرکهاوروستاهایحومهشهرهایکلانوبزرگسوریه،بروزیافت.درخلالایناعتراضهایمحدود،پراکندهوغیرمنسجم،کشورهایمنطقهبهویژهترکیه،قطروعربستانسعودیبهطورآشکارحمایتهایگستردهایازمعارضانسوریهدرداخلوخارجاینسرزمینبهعملآوردند.
بهطورکلیمیتوانچنیناستنباطنمودکهبحراناخیرسوریهنیزهمانندهرپدیدهسیاسی_امنیتیواجتماعیتحتتأثیردودستهبازیگرانداخلیوخارجیودربستریمستعدتحولیافتهوالگویتسریوروندآنتحتتأثیرمجموعهایازرفتارهاومواضعدوطرفتعارضشکلگرفتهاست.
فارغازابعادجمعیتی،جغرافیاییوساختاریدرادامهوتسریبحرانسوریه؛بحرانامنیتی-سیاسیشهردرعا،بهدلایلیازجملهاشتباهاتسیاسیامنیتیبرخیازمسئولانمحلیایناستان،پسازاندکزمانیتغییرماهیتدادهودرقامتیکبحرانتمامعیارملیکهبقایدولتمستقرراتهدیدمیکندظاهرشدهوبهسایرحوزههایسیاستگذارینیزتسرییافت.
بهطورکلیبحرانسوریهدر14ماهنخسترامیتوانبهسهدورهتقسیمکرد:) اسدالهی،1391)
الف.دورهاولازابتدایشروعب

سلفی در منطه و پشتیبانی از محور مقاومت در برابر رژیم صهیونیستی، در جهت نفوذ و جذب همپیمانان بیشتر در خاورمیانه گام برداشته و زمینه ی انزوا و تضعیف حکومت سعودی را فراهم نماید.
به طور کلی منطقه ی خاورمیانه به جهات مختلفی نظیر دارا بودن منابع سرشار انرژی، موقعیت ژئوپلتیکی منحصر به فرد، وجود اسرائیل در این منطقه، نزدیکی به شوروی و … بر رقابت های منطقه ای جهت افزایش وزن خویش افزوده است. از همین روست که شاهد اقدامات بلند پروازانه ای توام با تهدید و گسترش خشونت در منطقه، نظیر سیاست های جنگ افروزانه ی صدام حسین و دیگر کشورهای موثر منطقه بوده ایم؛ امری که نظیر آن را در سایر مناطق جهان بسیار کمتر شاهدیم.

1-2-4- رقابت های ایدئولوژیک دو کشور
اگرچه اختلافات مذهبی میان شیعیان و اهل سنت به زمان رحلت پیامبر اکرم اسلام (ص) و شیوه ی تعیین جانشین ایشان باز می گردد و این امر در مراحل مختلف تاریخ نیز دستاویز تنش هایی میان اهل سنت و شیعیان گشته است، اما تقابل سنگین و قتل عام های گسترده و شیوه های خشونت آمیز صورت گرفته میان طرفین در یک دهه ی اخیر و به ویژه سال های کنونی کم نظیر بوده است. تحولات سال های اخیر در منطقه که سبب افزایش نفوذ جمهوری اسلامی ایران شده و شکست و ناکامی عربستان را در پی داشته است موجب خشم و عصبانیت شدید این کشور گردیده است. در سطح منطقه ای، عربستان نسبت به افزایش نقش ایران در افغانستان، لبنان، فلسطین، سوریه، عراق و یمن نگران است. از این رو تمامی همت خویش را گمارده تا با پر و بال دادن به عناصر سلفی مانع از نفوذ بیشتر ایران در سطح منطقه گردد.
کاهش نقش سعودی در تحولات منطقه را می توان به پس از حوادث 11 سپتامبر( سرنگونی طالبان و صدام حسین و متهم بودن این کشور به حمایت از القاعده) متصل کرد( نصیری مشکینی، 1379: 11) که این امر زمینه ی افزایش نگرانی های این کشور را از کاهش نقش و نفوذ خود در منطقه فراهم کرد، بنابراین به همراه دولت قطر، جریانات مخالف رژیم های عراق، سوریه و لبنان را مورد حمایت مالی و تسلیحاتی قرار داد که این امر زمینه ی تشدید شکاف های مذهبی را در منطقه به ویژه میان اهل سنت و شیعیان سبب گردیده است.
پادشاهی عربستان خویشتن را ام القرای جهان اسلام پنداشته و در این راستا نقشی حیاتی را برای خود قائل است. این کشور در عمل با پشتوانه عظیم مالی توانسته است در نقاط مختلف جهان به ایجاد مراکز دینی دست یابد و برای تقابل با دیگر داعیان رهبری جهان اسلام از جمله ایران، سعی کرده است با ترویج عربی بودن دین اسلام، عملا جهان عرب را در حمایت خود داشته باشد (سبحانی فر، 1383: 105 ) دو مقوله حج و فلسطین و تلاش عربستان در برجسته کردن مختصات عربی آن، به روایتی ناپیدا از رقابت این کشور با ایران، حول ام القرا شناخته شدن در جهان اسلام باز می گردد. در این راه تهران و ریاض هزینه های چشمگیری را برای پشتیبانی از ملت ها، جنبش ها و دولت های اسلامی پرداخته اند که منشا آن، ایدئولوژی و باورهای مذهبی این دو کشور است. این دو کشور نمود عینی دو گفتمان متفاوت از اسلام هستند.
از دید انقلابیون ایران، سران سعودی با اتکا به ماهیت سلفی خود و با بهره مندی از اقبال عموم مسلمانان به حرمین اشرفین تلاش می کنند تا اندیشه ی سلفیت وهابی را در جهان اسلام گسترش دهند و با حمایت از جریانات تندرو در کشورهای مختلف از جمله پاکستان و افغانستان، مردم این کشورها را مورد تهدید قرار داده و در پی افزایش افراطی گری در این کشورها برآیند. از سوی دیگر، سعودی ها با وقوع انقلاب اسلامی در ایران تلاش نمودند تا با متهم نمودن ایران به گسترش شیعه گرایی در خلیج فارس و سایر کشورهای منطقه، چهره ای هراسناک از این کشور ترسیم نمایند. چرا که انتشار آن را با منافع خود در تضاد میدیدند. از این رو عربستان سعودی تلاش کرد تا شکاف قومی ایران و اعراب را برجسته نموده و همواره از طریق رسانه های وابسته به خود تبلیغ نماید که ایرانی ها خصومتی دیرینه با اعراب دارند و به این وسیله تلاش می کند تا با استفاده از حربه های قومی و تاکید بر ناسیونالیسم عربی، بین ایران و کشورهای عرب منطقه فاصله ایجاد نماید.
تاکید بر مقوله پان عربیسم در حمله ی عراق به ایران و حمایت های بی چون و چرا از صدام جهت دستیابی به این هدف صورت گرفت. عربستان یکی از حامیان کلیدی مالی – لجستیکیعراق در جنگ تحمیلی بود، به طوری که از مجموع کمک های 70 میلیارد دلاری کشورهای عربی منطقه به صدام حسین در زمان جنگ، 30 میلیارد دلار سهم عربستان بود( عظیمی، 1381: 126). این امر نشان دهنده ی سردی روابط دو کشور در این دوره است. همچنین با وقوع رویدادهایی همچون اخراج امیر الحجاج ایران از مکه در سال 1361، درگیری بین حجاج ایرانی و پلیس سعودی و سرنگون کردن یک هواپیمای جنگنده ی ایرانی توسط عربستان، این وضعیت تشدید شد.
پادشاهی عربستان می کوشد در همه ی مناقشاتی که زمینه شیعه- سنی و یا عرب – عجمی دارد، به منازعات دامن بزند تا رهبری خود را بر جهان عرب و یا حداقل کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تثبیت کرده و نیروهای منطقه را پشت سر خود بسیج نماید.
1-2-5- رقابت بر سر نفوذ عوامل فرا منطقه ای
حضور ایالات متحده به عنوان قدرتی سلطه طلب در منطقه خاورمیانه را علاوه بر علائق و منافع حقیقی این کشور می بایست ناشی از مسائل و چالش های منطقه ای ذکر کرد که در اعصار گذشته زمینه را برای نفوذ و حضور قدرت های جهانی به وجود آورده اند.
پیش از انقلاب اسلامی ایران، آمریکا پس از خروج بریتانیا از خلیج فارس در سال 1971 (امیری،1355: 245) حضور خود را در منطقه پررنگ نمود و از آنجا که پس از انقلاب اسلامی، منافع آمریکا در منطقه تهدید می شد این کشور با تهیه طرح «نیروی واکنش سریع» در جهت حمایت از منافع حیاتی خود اقدام نمود. (حافظ نیا،1382: 121) که زمینه دخالت بیش از پیش آمریکا در منطقه را فراهم نمود.
این منافع حیاتی که در بازه ای از فاکتورهایی چون نگرانی های آمریکا از نفوذ ایدئولوژی انقلاب اسلامی در میان ملت ها و از میان رفتن ثبات منطقه تا سقوط متحد استراتژیک آمریکا و همچنین شکست پیمان سنتو قابل شمارش است، روی هم رفته اساس منافع حیاتی آمریکا را در کل خاورمیانه به چالش کشید و در نتیجه زمینه ساز تعارضات هر چه بیشتر ایران و عربستان گردید. (حافظ نیا،1382: 118)
در این میان پس از انقلاب اسلامی، ایران درمسیری ستیزه جویانه با غرب و مظاهر آن بود که فارغ از علل و ریشه های آن، جریان های حاکم بر جامعه ی بین الملل را در دو قطب غرب و شرق نفی می کرد و بنابراین نمی توانست همچون پادشاهی سعودی، حمایت های بی دریغ غرب را جذب نماید. مشارکت عربستان در بازی غرب در قبال ایران و به طور کلی، همراهی این کشور در طرح اعمال فشار بر ایران از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا، عاملی جهت رو دررویی طرفین شد. به طور نمونه در مبحث تحریم نفتی ایران، کشورهای غربی و در راس آن ها ایالات متحده، برخی از کشورهای تولید کننده نفت در سطح منطقه را مانند عربستان، امارات و قطر به افزایش تولید نفت تشویق کرده اند تا جامعه ی جهانی با نگرانی کمتری غرب را در تحریم نفتی ایران همراهی کند. بر این اساس، عربستان به طور علنی اعلام نمود که آمادگی افزایش تولید نفت خود را به منظور جبران کمبود نفت ایران در بازار ندارد.
نگرانی ریاض از سیاست های تهران صرفا به دلیل همراهی آمریکا با آن ها نبوده است، چرا که با وقوع انقلاب اسلامی و فرو ریختن پایه های حکومت سلطنتی در ایران، هراس از تکرار انقلاب ایران، کشورهای محافظه کار را در بر گرفت. این هراس با وقایعی چون نا آرامی های منطقه شرقیه، اشغال خونین مسجد الحرام در محرم 1400 ه ق، کشف توطئه ی سرنگونی هواپیمای«فهد» ولیعهد وقت و انفجار بمب در ریاض و جده در عربستان تشدید شد( کاظمی، 1373: 12).
هر چه که ایران در سیاست خارجی خویش از استراتژی اتکا به خود پیروی می کند، سعودی روابطی نزدیک و حسنه با غرب دارد که هم پیمانی و هم سویی این کشور را با جبهه غرب در پی داشته است. بهترین مصداق این امر، سیاست ریاض در تنیبه اعرابی بود که از حمله ی صدام حسین به کویت استقبال کردند( متقی،48). به واقع ماهیت روابط حامی- پیرو میان آمریکا و عربستان ایجاب می کند تا سعودی ها به بازیگری منفعل تبدیل شوند که بر نقشه ی ترسیم شده ی قدرت حامی خود پیش می رود. بر این اساس، پس از انقلاب ایران و گذر از استراتژی های گوناگون، آمریکای نگران از نفوذ سیاسی-عقیدتی و ایدئولوژیکی ایران در منطقه سعی کرد تا عربستان را در استراتژی مهارر انقلاب ایران (2000-1993) به کار گیرد.
انتشار اسناد ویکی لیکس، رسوایی دیگری را در این راستا برای مقامات سعودی در پی داشت؛ تا جا که خواستار دخالت نظامی کشورهای عضو ناتو علیه تهران بودند که این امر به وضوح حاکی از تداوم سیاست های خصمانه عربستان در برابر تهران و قرار گرفتن این کشور در استراتژی آمریکا در برابر ایران است.

نتیجه گیری
بنابراین با توجه به مطالب بیان شده این فصل، می توان به این جمع بندی رسید که روند رقابت دو کشور ایران و عربستان بر پایه نگاه همراه با نگرانی دو طرف نسبت به یکدیگر و همچنین راهبرد و رویکرد آن ها در جهت مهار یکدیگر می باشد. چه اینکه همین راهبرد، با تسری به الگوهای مختلف رقابت در بازه ای از ایدئولوژی تا ژئوپلتیک، به طور عمده این الگوها را از وضعیت رقابت به فاز مناقشه وارد کرده و شرایط را به گونه ای رقم زده است که رقابت های منطقه ای بین تهران – ریاض تقریبا به حالت «بازی با حاصل جمع صفر » در آمده است یعنی در هر جا که تهران احساس پیروزی می کند، ریاض احساس شکست می کند و بالعکس .در این بین عوامل خارجی افزون بر عوامل تاریخی و فرهنگی، مسبب تشدید تعارضات و جبهه بندی این دو کشور گردیده و اختلافات را به طرز بالایی افزایش داده است. به طوری که در برهه ای از مقاطع تاریخی، حتی موجب موضع گیری علنی و آشکار دو کشور علیه یکدیگر گردیده است. از این رو و در راستای این فرضیه «عوامل فرامنطقه ای موجب افزایش تنش و اختلاف میان ایران و عربستان می شود.» می توان بیان داشت که عوامل خارجی در بسط، گسترش و تکوین تعارضات ایران و عربستان در سطح منطقه و فرامنطقه نقش بی بدیل و انکار ناشدنی را دارا می باشند. از سوی دیگر و در راستای فرضیه های دیگری چون «رقابت ایران و عربستان سعودی در سطح منطقه، موجب افزایش سطح و الگوی مناقشه میان دو کشور شده است» و «رقابت ایران و عربستان سعودی در سطح منطقه، موجب شکاف بیشتر در روابط میان دو کشور شده است.» می توان اذعان داشت که هر چند رقابت به یک امر طبیعی و ذاتی میان دو قدرت در یک منطقه تعبیر می شود، لیکن امتداد آن در زمان و تغییر در الگوهای فکری، ذهنی، سیاسی و راهبردی سیاستگذاران دو کشور، موجب تغییر به فاز مناقشه و شکاف و دوری دو کشور از هم گردیده است.

فصل دوم
بحران سوریه؛ علل و بررسی
– مقدمه
جمهوری عربی سوریه از جمله بازیگران منطقه ای است که در سیر
تاریخی و روند تحولات منطقه ای خاورمیانه بسیار تاثیرگذار بوده است. این کشور در هفت دهه منازعه صهیونیستی – عربی، در ابعاد مختلف به ویژه در بعد ژئوپلیتیکی منازعه، نقش آفرین بوده است و تا این لحظه مقوله معروف « بدون مصر؛ اعراب جنگ را با اسرائیل آغاز نمی کنند و بدون سوریه صلح را با آن رژیم نمی بندند» قابلیت اجرایی ندارد (زیسر آیل، خاورمیانه: 1374). به همین اعتبار همواره دمشق یکی از بازیگران کلیدی در فرایندهای خاورمیانه به شمار آمده است..
در این نوشتار به منظور بررسی بحران سوریه که هدف اصلی این فصل است ابتدا به دو مرحله پیش از آن در قالب بررسی الگوهای تعارض جامعه و مرحله تکوین تعارضات جامعه پرداخته می شود و پس از این مراحل، چگونگی آغاز بحران در سوریه و تشدید بحران بررسی می شود.
2-1- مرحله پیش از بحران (بررسی الگوهای تعارض جامعه)
2-1-1- بررسی جامعه شناختی سوریه
– ژئوپلیتیک سوریه در منطقه
جمهوری عربی

توانبهاقداماینکشوردرتحریماجلاسسرانکشورهایعربدرسال1982اشارهکرد.گذشتهازاینهاسوریهدراوجتحریمتسلیحاتیایران،توانستسلاحهایپیشرفتهدفاعیرادراختیارجمهوریاسلامیایرانقراردهد.سوریههمچنینباعثتعمیقروابطایرانبالبنانشد ( کتابسبزسوریه،1387، 226).ازسال2003وبااشغالعراقتوسطامریکا،سوریهوایرانقراردادهایشانراافزایشوتقویتکردهاندوتلاشنمودندتاسیاست هایشانرادرجهتبرآوردهکردنورویاروییباچالشجدیدهمگامسازند. تبادلاتبیندوکشوردر سطحبالاییافزایشیافت.همچنیندرجولایسال2004،بشاراسدرئیسجمهورسوریهبهایرانسفر کرد) (,Goodarzi, 2006:289بنابراینسوریهبلافاصلهبهتنهامتحدعربیایرانمنطقهتبدیلشد. اهمیتروابطدوکشوربهگونهایبودهکهرهبرانقلابدرملاقاتیکهبابشاراسددرسال1385داشتندایرانوسوریهراعمقاستراتژیکییکدیگرنامیدهوتأکیدفرمودندکهاینروابطازدیرینهترینوممتازترینروابطکشورهایمنطقهاست(کتابسبزسوریه،1387: 228).
یکیازموضوعاتتبلیغاتیرسانه هاودولتهایخارجی،درموردروابطایرانوسوریهبررویبهرهبرداریایرانازاینروابطتأکیدمیکنند.حتیبرخیمنابعغربی،سوریهراعمقاستراتژیکیایرانمیدانند،بهنحویکهخروجسوریهازلبنانرابهمعنایتضعیفنقشایراندرلبنانارزیابیکردند ( طاهایی، 1388: 134)روابط سوریهباایرانبرایاینکشورنیزمزایایاقتصادیوسیاسیمهمیداشتهاستکهازآنجملهمیتوانبهافزایشنقشوجایگاهمنطقه ایسوریهوهمچنیننقشمیانجی گرانهایراندرقبالبحرانروابطترکیهباسوریهاشارهکرد.تهراندرطولسهدههگذشتههموارهبهسوریهکمکهایمادیومعنویکردهاست.همکاریهایسیاسی،نظامیوامنیتیتهرانودمشقنیزازهمیننقطهآغازشدهاست. درخصوصروابطایرانوسوریههمچنینبایدبهنقشلجستیکیوپراهمیتسوریهبرایحزباللهلبنانوحماسکهازمتحدانسیاسیایرانهستندنیزاشارهکرد. حزباللهبهعنوانسلاحاستراتژیکیجمهوریاسلامیبهشمارمیآید،بنابراینازآنجاکهسوریهیکیازمهمترینپلهایارتباطیمیانایرانوحزب اللهاستوتغییرحکومتدرسوریهبهمعنایقطعاینپلارتباطیاست،لذااهمیتبقایحکومتبشاراسدبرایحفظهرچهبهتراینارتباطازاهمیتفراوانیبرایجمهوریاسلامیایرانبرخورداراست. بهعقیدهکارشناسان،ازآنجاییکهسوریهدرطولسالهایگذشته«پلارتباطی»ایرانباحزباللهلبنانوجنبشهایحماسوجهاداسلامیفلسطینبوده،دمشقاهمیتبیشتریبرایرهبرانتهرانپیداکردهاست.بلندیهایجولانسوریهازسال 1967 میلادیوجنگهایششروزهاعرابواسرائیلدراختیارتلآویوقرارداردودربرابررژیم «خطمقاومت»همینموضوعباعثشدهکهایران،سوریهراقسمتیازصهیونیستیبهشمارآوردهوهمکاریهایخودراباآنافزایشدهد.
روابطایرانوسوریهدر30سالگذشتهروابطیمستحکموروبهرشدبودهاست.مناسباتسهدههگذشته یجمهوریاسلامیایرانوسوریهحکایتازرشدعمیقروابطسیاسیوامنیتیدوکشورمذکوردارد. تحولاتمنطقهایوبینالمللی،ویژگیرهبراندوکشور،دشمنانودوستانمشترکمنطقهایونیازهایداخلیدوکشور،موجباتنزدیکیهرچهبیشترمناسباتایرانوسوریهراپدیدآوردهاست.
ازجهتفرهنگی-اجتماعی،اشتراکاتایرانوسوریهبیشازتفاوتهایآنهاست. درواقعجداازاختلافاتایدئولوژیکی حکومتیمیاندوکشور-نظامسیاسیملیگراباگرایشهایسوسیالیستیسکولاردرسوریهونظاماسلامگراوحکومتدینیدرایران- دوکشورباتوجهبهمسلمانبودنوروابطو پیشینهتاریخیباهویتهایمذهبیدرابعادتاریخی،مذهبیوفرهنگیدارایتعلقاتوگرایشهایینسبتبههممیباشند (طاهایی، 1388: 40)، ازلحاظسیاسیوامنیتی،سوریهعالیترینسطحروابط یککشورعربیباایرانراداردوروابطتهرانباهیچیکازپایتختهایعربیبهاندازهروابطتهران_دمشقدارایپشتوانهواهمیتنیست. باشروعبحران،روابطنظامیوامنیتیسوریهوایرانبیشترشدهاست.سپاهپاسدارانایران،کهمهمترینوقدرتمندترینحامیحزباللهدرایرانمحسوبمیشود،حمایتخودازحکومتبشاراسدراافزایشداد،آنهانیروهاینظامیوامنیتیکلیدیسوریهراآموزشدادندوبهاینکشورکمککردندتاتوانایینظامیخودراگسترشدهد.
از سوی دیگر، حمایت دولت ایران از دولت اسد و مخالفت با دخالت خارجی در این کشور سبب شده است تا موجی از اتهامات به جمهوری اسلامی در برخورد دوگانه با انقلاب های مردمی در جهان عرب زده شود ( جمالی و شفیع پور،1392: 149).
به لحاظ وجود پیوندهای همگرایی بین ایران و سوریه و با توجه به منافع ملی مشترک، منافع اقتصادی مشترک، تهدید و دشمن مشترک در سطح منطقه ای و بین المللی و هم چنین اشتراکات فرهنگی و اجتماعی، دینی و مذهبی بین دو کشور، چنین به نظر می رسد که همگرایی و همبستگی بین دو کشور روز به روز بیشتر و با اهمیت تر شود. شواهد و قراین موجود هم نشانگر این مسأله است (نطاق پور و بشارتی، 1390: 88).
مدل مفهومی عوامل همگرایی بین ایران و سوریه

در نگاهی کلان، می توان عوامل گرایش دو کشور ایران و سوریه نسبت به هم را پس از انقلاب بدین گونه بیان کرد:
الف) عوامل گرایش سوریه به ایران انقلابی:
1) امنیتی: معرفی کردن سوریه به عنوان طراح ترور ناکام صدام حسین توسط وی موجب افزایش خصومت و تعارض میان عراق و سوریه شده است، از طرف دیگر با افزایش قدرت نظامی عراق و افزایش تهدیدات امنیتی عراق به خصوص در جنگهای اول و دوم خلیج فارس و همچنین جنگ عراق علیه ایران، سوریه بیشتر به سمت ایران متمایل شد.
2)سیاسی: مقاومت سوریه در برابر فشارهای منطقه ای برای قطع رابطه با ایران موجب انزوای سوریه در میان کشورهای عربی و کنار گذاشتن سوریه از پیمانها و اتحادهای منطق
ه ای چون شورای همکاری عرب،شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عربی گردید.
3)سیاسی-امنیتی: برقراری اتحاد استراتژیک نظامی-دفاعی بین ترکیه و اسرائیل و همچنین سقوط اتحاد جماهیر شوروی و از دست دادن حامی استراتژیک.
4)اقتصادی: انعقاد قرارداد 10 میلیارد دلاری انتقال گاز پارس جنوبی به کشور سوریه ، انعقاد قراردادهای مختلف اقتصادی چون سرمایه گذاری ایران در زیرساختهای سوریه،ساخت نیروگاه های تولید برق،ایجاد کارخانه های مونتاژ خودرو و …
5)ایفای نقش نظارتی: سوریه با نزدیکی به ایران،در پی نظارت هر چه بیشتر بر گروههای شیعه لبنانی مجاهد بود.
ب)عوامل گرایش ایران به سوریه:
1)معنوی: حمایت سیاسی-معنوی سوریه از انقلاب اسلامی ایران در مقطعی که سایر کشورهای اسلامی و منطقه ای با بدبینی به انقلاب ایران نگاه می کردند.
2)حمایتهای سوریه از ایران در سالهای جنگ عراق و ایران: در چارچوب کمکهای سوریه به مخالفین صدام از جمله کردها و کمونیستها،ارسال اسلحه و تجهیزات به ایران،وارد کردن فشار نظامی به عراق با استقرار نیروهای سوری در مرز با عراق، وارد کردن فشار اقتصادی به دولت عراق از طریق بستن لوله های صادرات نفت این کشور در خاک سوریه، جلوگیری از انسجام ائتلاف اعراب علیه ایران
3)بازدارندگی: نقش محوری سوریه در کاهش تهدیدات امنیتی ایران به خصوص در مقابله با اسراییل و همچنین کمک به نزدیکی ایران به حزب الله.
4)عامل افزایش نقش منطقه ای ایران: نقش محوری سوریه در چارچوب تشکیل هلال شیعی و افزایش قدرت منطقه ای ایران، ایفای نقش نظارتی _کنترلی ایران بر منطقه، جلوگیری از انزوای منطقه ای ایران و همچنین محسوب شدن به عنوان فاکتور غیرمستقیم چانه زنی ایران با سایر کشورها به خصوص در مساله انرژی هسته ای.
5)مساله ترانزیت انرژی به اروپا:موقعیت سوریه، این کشور را در نقطه اتصال خاورمیانه نفت خیز با اروپای صنعتی قرار داده است. طرح انتقال گاز طبیعی ایران از طریق خاک عراق به کشور سوریه و کشورهای منطقه مدیترانه، گامی در جهت به واقعیت پیوستن آرزوهای ایران برای صادرات گاز به اتحادیه اروپا برداشته شد. در این طرح،خط لوله انتقال گازبه طول چهارهزارو۹۰۰کیلومتر، گازایران را از طریق عراق، سوریه، دریای مدیترانه به یونان و ایتالیا و بقیه اروپا انتقال می دهد(نطاق پور و بشارتی،1390 ).
6) ژئوپلتیک :سوریه از موقعیت ژئوپلیتیکی خوبی برخوردار است و در منطقه آسیای غربی واقع شده است و به عنوان مرکز ارتباط سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا شناخته می شود. همسایگی این کشور با لبنان، فلسطین اشغالی، ترکیه و عراق، به وضوح اهمیت ژئوپلتیک و نقش راهبردی این کشور را در مناسبات منطقه ای و بین المللی مشخص می سازد ( رجبی، 1391: 128-125).

3-2-2- سیاست خارجی عربستان و سوریه در قبال یکدیگر
پسازاستقلالازفرانسه(بعدازجنگجهانیدوم)،سوریهجایگاهمهمیبرایعربستانسعودی وطرحهاینفتیواستعماریآمریکادرمنطقهداشتهوآلسعودوآمریکاتلاشداشتندسوریهراازمعرضسیاستهایانگلیسدورکردهوراهمداخلهعراقواردن )متحدانسنتیانگلیس)درسوریهراسدکنند. اینامرعمدتا بهدلیلتلاشعربستانوآمریکابرایعملیکردنپروژهاحداثخطلولهنفتعربستانسعودیبهمدیترانهبود.
ازدورانجنگجهانیدومتادهه60،سوریهتحتتأثیردومحورعربی «عراق _ اردن» و محور»عربستانسعودی_مصر«و روند تحولات سوریه در این سال ها متاثر از این عوامل بود
بی ثباتیسوریهطیدهه هایچهلوپنجاهنیزناشیازمداخلهاینمحورهابود.پیوستنسوریهبهمحورعربهایرادیکالبهرهبریجمالعبدالناصر )اولینرئیسجمهوریمصر1970-1952)تهدیدیبالفعلبرایجبههارتجاعمنطقه «محمد رضا شاه_ آل سعود» بود ( المهاوینی، 1987).
بابهقدرترسیدنحافظاسدبهمسندقدرتدراوایلدهههفتاد،تحولیعمیقدرجایگاهوقدرتبازیگریسوریهدرمنطقهرخدادوبرایاولینباردرتاریخسوریهاینکشورجایگاهراهبردیمهمیدرمنطقهیافتهوبهبازیگریتأثیرگذاربدلشد.درسهدههاخیرنیزریاضدرسیاستخودنسبتبهسوریهبهدنبالاهدافزیربودهاست:
یک. استفادهازسوریهبرایتوسعهنفوذخوددرلبنان؛
دو. بهرهبرداریازقدرتسوریهجهتبرقراریموازنهدرمنطقهوکاهشتهدیداتمنطقهایصدامحسیندرفاصلهسالهای1979 تا 2002م؛
سه.جداسازیودورکردنتهرانانقلابیواسلامیازدمشقرادیکالوواردکردندمشقبهجبههمحافظه کارعربی.
تروررفیقحریری )متحدسنتیریاضدرفوریهسال 2005)، کابوسیبرایسیاستخاورمیانهایعربستانسعودیبود.ریاضباهمکاریواشنگتنوپاریسباتحرکبینالمللیومنطقهایسعیدرمنزویکردنومجازاتدمشقنمود.
در دهه 1990مثلث عربستان، مصر و سوریه جهت دهنده به دیپلماسی کلی جهان عرب بود اما از زمان بشار اسد این مثلث تضعیف شد و نهایتا از سال 2005 با ترور رفیق حریری به طور کامل پاشید و به دو محور تقسیم شد که یک محور آن ایران و سوریه بود، به همین دلیل عربستان هیچ گاه نگاه مساعدی به نظام سوریه بعد از حافظ اسد نداشته و بحران سوریه فرصت خوبی را برای عربستان فراهم نموده است تا با ساقط کردن اسد، سیاست های رادیکالی را از میان بردارد (امامی، 1376)
3-2-3- بحران سوریه
جهان در سال 2011 شاهد یکی از نادرترین رویدادها در طول تاریخ بود که همان بهار عربی یا بیداری اسلامی در منطقه خاورمیانه در شمال افریقا می باشد.
بهار عربی به انقلاب ها، خیزش و اعتراضات در جنوب غربی آسیا و شمال افریقا در سال های 2010 گفته می شود. این اعتراضات بدان سبب که در کشورهای عرب در حال پیگیری است با عنوان بهار عربی یا
د می شود . از این جریان در حکومت جمهوری اسلامی به منظور مرتبط کردن انقلاب سال 57 در ایران با آن، با عنوان بیداری اسلامی یاد می شود، این خیزش های مردمی، اعتراضات نسبت به وضع موجود است. وضع موجود در واقع ساخت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یک کشور می باشد که مردم نسبت به آن معترض بوده و خواستار تغییر در آن شرایط می باشند.
متغیرهای متعددی از جمله نقش رسانه های نوین، حرکت جوامع به سوی فرایند جهانی شدن، شکاف های اجتماعی و طبقاتی موجود در کشورهای عربی و ناکار آمدی سیستم های سیاسی مستقر را در چگونگی شکل گیری این حرکت ها می توان جست و جو کرد، اما مهم ترین متغیر دخیل در شکل گیری این جنبش ها آغاز روند دموکراسی خواهی مردم منطقه است که شهروندان تونسی مبدع اعتراضاتی بودند که موجی از درخواست ها و مطالبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اقشار متفاوت مردم را در بر می گرفت و دامنه این جنبش ها به مصر، لیبی، یمن، بحرین، سوریه و دیگر کشورهای عربی کشیده شد (مقصودی و حیدری،2:1390).
پس از دومینوی انقلاب‎‎های عربی،در مارس 2011، منطقه خاورمیانه شاهد شروع اعتراضات در کشور عربی دیگر به نام سوریه بود. این اعتراضات اگرچه با مطالبات مردمی همراه بود، اما با فاصله کمی صحنه سیاسی سوریه را شاهد اغتشاشاتی کرد که ناشی از حمایت‎‎ها و دخالت‎‎های خارجی بود. دخالت های برخی بازیگران مهم منطقه ای و فرامنطقه ای که هر کدام جهت حفظ استرانژی خود و بنا به دلایل (مذهبی، ژئوپلتیکی،

……………………………………………………………………………………113
نتیجهگیری……………………………………………………………………………………………………………………………..116
منابعومآخذ…………………………………………………………………………………………………………………………….118

بخش اول

کلیات و داده های نظری

فصل اول
کلیات پژوهش
1- 1- بیان مسئله
جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی به عنوان دو قدرت منطقه ای خاورمیانه شناخته می شوند که در ابعاد گوناگون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ایدئولوژیک دارای اختلافات گسترده و ریشه ای می باشند. این اختلافات درون مایه ای تاریخی- فرهنگی داشته و ناشی از تفاوت الگوی روشی و معرفتی دو کشور و تضاد منافع ملی آنها می باشد.اختلافات این دو کشور را می توان در یک نمای کلان، در چند دسته کلی تقسیم و نمونه سنجی کرد:
1)مسأله ژئوپلتیک و انرژی: دو کشور از لحاظ دارا بودن منابع غنی طبیعی و همچنین جایگاهشان به عنوان دو ستون ناظر بر جریان تبادل انرژی، نقش مهمی را در منطقه ایفا می کنند.
2)ماهیت متفاوت نظام سیاسی: جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کشور انقلابیدارای نظام سیاسی دموکراتیک مبتنی بر جمهوریت و رویکرد انقلابی،مستقل و آرمان گرا در عرصه سیاست خارجی می باشد که از این لحاظ هموارهدچار تنش هایی با آمریکا و نظام محافظه کار جهانی شده است. از سوی دیگر عربستان سعودی بر خلاف ایران، دارای نظام سیاسی مبتنی بر پادشاهی موروثی بوده که در عرصه سیاست خارجی رویه ای رئالیستی و سازشگرانه دارد و از روابط پایدار و مسالمت آمیزی با آمریکا برخوردار است.
3)ماهیت متفاوت فرهنگی-مذهبی:دو کشور، نمایندگان دو مذهب عمده اسلام (شیعه و سنی) و راهبر دو جریان فکری،فرهنگی و مذهبی متفاوت می باشند( نادری نسب،1389: 316).
این دو کشور تقریبا از دهه ی 1950 همواره یکدیگر را به چشم رقیب می نگریسته اند. رقابت دو کشور در خلیج فارس، خاورمیانه، جهان عرب، جهان اسلام و حتی در صحنه ی بین المللی همواره مشهود بوده است. در آغاز سده بیست و یکم، دگرگونی های مهمی در خاورمیانه پدید آمده است که زمینه های افزایش قدرت منطقه ای ایران و شیعیان را فراهم آورده و سبب شده است که روابط دو کشور در طول سال های گذشته به صورت تزایدی با تنش و بی اعتمادی همراه باشد. این تنش ها از یک سو ناشی از برخی تحولات و رقابت های منطقه ای در حوزه های مختلف از جمله; عراق، لبنان و فلسطین و از طرف دیگر بحران های اخیر در بحرین و سوریه که رقابت دو کشور را تشدید کرده است (شجاع،1389: 240).سیاست خارجی دو کشور در رابطه با سوریه از دو عامل بازدارندگی و بسط حوزه نفوذ پیروی می کند. جمهوری اسلامی ایران به واسطه نزدیکی فکری-فرهنگی به حکومت علوی سوریه و همچنین مسأله بازدارندگی-امنیتی سوریه نسبت به اسرائیل برای ایران از اهمیت شایانی برخوردار است.از سوی دیگر سوریه به منزله حلقه ارتباط ایران با حزب اله در لبنان و حماس و جهاد اسلامی در فلسطین،به مثابه فاکتور اعمال نقش نظارتی ایران بر این دو کشور و منطقه ظاهر شده و عملا ایران را از انزوای منطقه ای خارج می نماید. از سوی دیگر عربستان به واسطه بهره برداری از تحولات عربی و مهار نسبتا موفق آن،در پی تغییر نقشه راهبردی منطقه و چرخش توازن به سمت خود می باشد. عربستان،سوریه را عامل راهبردی ایران در منطقه به خصوص در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران دانسته و توافق دو کشور ایران و سوریه در زمینه ترانزیت انرژی را به عنوان نماد خیانت عربی سوریه به اعراب و شورای حکام عرب قلمداد می نماید. جمهوری اسلامی ایران با آگاهی کامل از عواقب و تبعات سقوط رژیم سوریه بر آینده منطقه و قدرت چانه زنی خود در سطح منطقه و نظام بین الملل، سوریه را خط قرمز خود دانسته و با شناساندن بحران سوریه و مخالفان به عنوان تروریست های تکفیری و تقابل اسلام و کفر، سعی در هدایت بحران با استفاده از یک الگوی ثابت و به دور از کنش های غیرمنطقی دارد. عربستان نیز از سوی دیگر با معرفی بحران سوریه به منزله یک جنگ مذهبی، اولا سعی در از بین بردن اختلافات موجود میان کشورهای منطقه داشته و دوما به دنبال افزایش متحدان خود و زمینه چینی بسط نفوذ خود در میان افراد مجاهد دارد تا از این طریق از آنها به منزله پل ورود به کشورهای مبداشان و همچنین اعمال نظارت و نفوذ بر کشورهای آن ها بنماید. رابطه بحران سوریه و رقابت های ایران و عربستان از یک الگوی تاثیر گذاری و اثرپذیری بهره می گیرد. این رقابت ها موجب افزایش پیچیدگی و ابهام در مساله حل بحران سوریه و از سوی دیگر مدت زمان بحران شده است.هدف نگارنده نیز در این طرح، بررسی موضوع در قالب همین الگو می باشد.
1-2- ادبیات پژوهش
در ابتدا با توجه به موضوع طرح و مساله مورد نظر، در مقالات پیش رو پیرامون نوع و شاکله رقابت دو کشور جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی به مثابه دو قدرت منطقه ای اشاره شده و بعضا توضیحات جامعی داده شده است. لیکن در این پژوهش ها مساله رقابت به عنوان یک فاکتور بیرونی و یک وضعیت و تحت تاثیر نظام بین الملل بیشتر توجه شده است.نگارنده در پژوهش حاضر درصدد است با توجه به بحران اخیر در سوریه و نقش غیرقابل انکار جمهوری اسلامی ایران و عربستان در اثرگذاری در این بحران و از سوی دیگر تاثیر پذیری از آن در راستای تدوین و هدایت روابط سیاسی میان دو کشور از زاویه دیگر و به صورت
یک دید کل نگر به مساله رقابت نگاه کند. رقابت در این زاویه دید جدید به مثابه یک اصل ذاتی و فرآیند در نظر گرفته شده است که عواملی چون دخالت و نقش قدرت های فرامنطقه ای و یا بحران هایی نظیر بحران سوریه به مثابه نماد بیرونی رقابت و منازعه در نظر گرفته می شود و نه عامل موجد رقابت میان دو کشور.
1- کتاب «روابط ایران و عربستان در سده بیستم ( پهلوی)» اثر حمید احمدی می باشد که از سوی مرکز اسناد و تاریخ انقلاب اسلامی وزارت امور خارجه به سال 1388 منتشر شده است. این کتاب به بررسی و تحلیل روابط ایران و عربستان در سده بیستم، از ظهور حکومت های مستقل عربی، پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی می پردازد، این اثر در هشت فصل مناسبات میان دو کشور را از جنبه های گوناگون سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار داده است. در مجموع این کتاب اثر ارزشمندی است که روابط دو کشور مهم خاورمیانه را در برهه ای از تاریخ معاصر با مراجعه به اسناد معتبر مورد بررسی و موشکافی قرار داده است، شاید اگر مسائل بیشتری در موردروابط دو کشور از جانب نویسنده مورد بررسی قرار می گرفتبر غنای آن افزوده می شد. در مورد مسئله نفت جای پرداخت بیشتری وجود داشت ( احمدی، 1388).
2- کتاب دیگر در این زمینه «نفت و سیاست در خاورمیانه»ترجمه ی فریدون برکشلی می باشد که با مطرح ساختن موضوع ثبات در خاورمیانه و ارتباط دادن آن به مسئله ی نفت و ساختار سیاسی این کشورها به بررسی نقش قدرت های بزرگ در منطقه و رقابت بین آنها بر سر منابع نفتی و همچنین تاثیر آن بر کشورهای منطقه پرداخته است (برکشلی، 1388).
3- در مقاله رقابت های منطقه ای ایران و عربستان و موازنه ی نیروها در خاورمیانه اثر مرتضی شجاع، به دگرگونیهای منطقه خاورمیانه در سال های آغازین سده بیستم اشاره شده است که به افزایش قدرت منطقه ای ایران انجامیده و اینکه این مسئله نگرانی هایی را برای عربستان به بار آورده است و همواره سعی می کند در چارچوب اتحادها و ائتلاف های منطقه ای و فرامنطقه ای علیه ایران از قدرت و نفوذ منطقه ای ایران بکاهد و با حل و فصل بحران ها و مسائل منطقه جایگاه خود را بهبود بخشد (شجاع، 1389).
4- مقاله چالش های روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان در منطقه اثر پرویز نادری نسبمی باشد که ایشان پس از بررسی تحولات اخیر در خاورمیانهشامل اوضاع عراق، لبنان، فلسطین و مسئله هسته ای جمهوری اسلامی ایران که از عوامل واگرایی و تنش در روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی محسوب می شوندبه تلاش های عربستان برا ی تقویت موقعیت خود در منطقه توجه نموده اند و اینکه علیرغم سرد شدن روابط دو کشور در سال های اخیر و تلاش عربستان برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه، این کشور حاضر نیست شاهد گسترش دامنه بحران ها در خاورمیانه و تبدیل شدن بیشتر آن به یک منطقه بحران زده و بی ثباتشود ( نادری نسب، 1389).
5- در مقاله واکاوی جایگاه و نقش استراتژیک سوریه در مناسبات منطقه ای و بین المللی (با نیم نگاهی به تحولات اخیر سوریه) از سهیل رجبی، مولف پس از اشاره به موقعیت مهم و جایگاه استراتژیک سوریه در منطقه خاورمیانه، به تحولات صورت گرفته در کشورهای عربی منطقه پرداخته است که رویارویی و تقابل قدرت ها را در منطقه و فرامنطقه سبب شده است و در این اثنا،با توجه به اینکه کشور سوریه حلقه راهبردی مقاومت و متحد جمهوری اسلامی ایران در منطقه است آغاز این تحولات، فرصت مناسبی را برای مخالفان و رقبای آن در منطقه فراهم آورده است که زمینه سقوط بشار اسد و تضعیف محور مقاومت را فراهم کنند (رجبی، 1391: 25).
6- در مقاله چالش های منطقه ای و بین المللی سیاست تغییر رژیم در سوریه اثر مرجان کوه خیلبه نقش مولفه های اجتماعی، منطقه ای و بین المللی در شکل گیری بحران سوریه می پردازد و افزون بر این مولفه ها، رقابت بازیگران منطقه ای از جمله جمهوری اسلامی ایران، عربستان ، ترکیه و مصر در تبیین چالش های امنیتی و راهبردی سوریه مورد توجه قرار گرفته است ( کوه خیل، 1391: 26).
7- مقاله بازیگران معارض در بحران سوریه: اهداف و رویکردها اثر سید امیر نیاکویی و حسین بهمنش می باشد که این مقاله به واکاوی انگیزه های مهم ترین بازیگران بین المللی که خواهان سقوط نظام حاکم در سوریه هستند می پردازد، با توجه به گستردگی بازیگران معارض، تنها به امریکا، عربستان و ترکیه که تاثیر گزارترین بازیگران نیز محسوب می شوند پرداخته شده است و منافع سه کشور فوق در سوریه که به سطح بالایی از همپوشانی رسیده است بررسی می شود و اینکه در این میان، جلوگیری از گسترش قلمرو ژئوپلتیکی ایران، فصل مشترک انگیزه های بازیگران فوق هستند. ( نیاکویی و بهمنش، 1391: 8).
منابع فوق الذکر هر کدام به بخشی از مسائل پژوهش مورد نظر اشاره دارند و همان طور که در ابتدای این بحث اشاره شدپژوهش حاضر با کارهای انجام شده این تفاوت را دارد که تمرکز خود را بر رقابت به مثابه یک اصل ذاتی گذاشته است که عواملی چون دخالت و نقش قدرت های فرامنطقه ای و یا بحران هایی نظیر بحران سوریه به مثابه نماد بیرونی رقابت و منازعه در نظر گرفته می شود و نه عامل موجد رقابت میان دو کشور.

1-3- حدود پژوهش
نقطه عزیمت این پژوهش از نظرزمانیسال های 2011 تا 2014 را در بر می گیرد. از نظر مکانی کشورهای ایران و عربستان و منطقه خاورمیانه رامدنظر قرارمی دهد و از نظر مفهومی هم بر تاثیر بحران سوریه بر این رقابت ها می پردازد.
1-4-سوالات پژوهش
1-4-1- سوال اصلی
– با توجه به رقابت های جمهوری اسلامی ای
ران و عربستان سعودی در منطقه خاورمیانه، بحران سوریه چه تاثیراتی بر این رقابت ها داشته است؟
1-4-2- سوالات فرعی
1-اختلافات و رقابت های عمده میان ایران و عربستان در منطقه چه می باشد؟
2- رقابت جمهوری اسلامیایران و عربستان سعودی در سطح منطقه،چه تاثیراتی بر اختلاف شیعه و سنی داشته است؟
3-رقابت جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در سطح منطقه، چه تاثیراتی برحمایت از دولت و گروه های مخالف سوریه داشته است؟
4-رقابت جمهوری اسلامی ایران و عربستان، در سطح منطقه ای چه تاثیراتی در مناقشه میان دو کشور داشته است؟
5- عوامل فرامنطقه ای چه تاثیری درروند بحران سوریه و در نتیجه ایجاد اختلافات جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در سطوح منطقه ای و بین المللی دارد؟
1-5- فرضیات پژوهش
1-5-1- فرضیه اصلی
– بحرا

ن سوریه، موجب افزایش سطح رقابت های منطقه ای جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی شده است.
1-5-2- فرضیات فرعی
1- رقابت و اختلافات عمده دو کشور ایران و عربستان را می توان رقابت های ایدئولوژیکی و ژئوپلتیکیدانست
2-رقابت ایران و عربستان سعودی در سطح منطقه، موجب پر رنگ شدن اختلافات بنیادین شیعه و سنی شده است.
3-رقابت ایران و عربستان در منطقه، باعث افزایش حمایت دو کشور از گروههای همفکر خود در سوریه شده است.
4-رقابت ایران و عربستان سعودی در سطح منطقه، موجب افزایش سطح و الگوی مناقشه میان دو کشور شده است.
5- عوامل فرامنطقه ای، موجب افزایش بحران سوریه و در نتیجه افزایش تنش و اختلاف میان ایران و عربستان می شود.
1-6- روش پژوهش
روش مورد استفاده در پژوهش حاضر، روش توصیفی_ تحلیلی است.فنون و تکنیک های جمع آوری
اطلاعات در این پایان نامه با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی و تحلیلی، می باشد. در کنار این منابع از منابع اینترنتی و مجازی معتبر نیز استفاده خواهد شد.
1-7- سازماندهی پژوهش
در باب سازماندهی پژوهش حاضر باید گفت که پژوهش حاضر شامل دو بخش است که هر یک از بخش ها به سه فصل تقسیم می شود:
بخش اول که شامل کلیات پژوهش است به سه فصل «کلیات پژوهش» و «مبحث تئوریک پژوهش»و «بررسی روابط ایران و عربستان با عنایت به نقش سوریه در نگاه کلان» تقسیم می شود.
بخش دوم با عنوان «بحران سوریه و بازخورد آن بر روابط ایران و عربستان» در سه فصل بررسی می شود که در فصل اولآن تاریخچه روابط ایران و عربستان سعودی با عنایت به نوسانات رقابت و همکاری دو کشور بررسی می شود، فصل دوم به بحران سوریه؛ علل و بررسی آن پرداخته می شود
و فصل سوم که مهم ترین فصل این پژوهش است؛ بازخورد بحران سوریه بر رقابت های منطقه ای ایران و عربستان بررسی خواهد شد.

فصل دوم
مبحث تئوریک پژوهش
2-1- مبانی نظری (رئالیسم و نئورئالیسم)
چارچوب نظری از ارکان یک پژوهش علمی است. در صورتانتخاب یک چارچوب نظری دقیق و متناسب، محقق می توانداز سوابق ذهنی و پیش داوری رهایی یابد. در این پژوهش، پژوهشگر سعی می کند در قالب تئوری رئالیسم و نئورئالیسم به بررسی موضوع بپردازد. در ذیل به تعریف هر یک از این دو پدیده خواهیم پرداخت. رئالیسم یا واقع گرایی از جنگ جهانی دوم تا پایان جنگ سرد از نظریات غالب و برتر جامعه بین المللی بود. اصولا رئالیست متکی بر قدرت است و آن برمی گردد به قدرت طلبی و بد ذاتی انسان، رئالیستها انسان را ذاتاً شرور می‌دانند. آنها معتقدند روابط بین دولتها در جامعه بین الملل بر اثر قدرت بوجود می آید که این قدرت می‌‌تواند قدرت نظامی، اقتصادی و سیاسی و یا غیره باشد(قوام،1385: 357).
اولین اقدام رئالیسم، سازماندهی داخلی قدرت است. در حالی که دولت در سطح داخل قادر به اعمال اقتدار است، در سطح خارجی در یک نظام فاقد اقتدار مرکزی با سایر دولت ها در همزیستی به سر می برد. (Waltz, 1979: 27)در چنین محیطی دولت ها برای تامین امنیت، بازار و جز اینها با یکدیگر به رقابت می پردازند.ماهیت چنین رقابتی بر اساس بازی با حاصل جمع صفر تببین می گردد. رئالیست ها ضمن تاکید بر موضوع امنیت، وجود نیروی نظامی کارآمد را برای حمایت از دیپلماسی، سیاست خارجی و در نهایت، تامین امنیت ضروری می دانند و معتقدند در مقایسه با توانایی نظامی، توانایی اقتصادی نقش کمتری را در امنیت ملی ایفا می کند. رئالیست ها ضمن اعتقاد به جبر و اهمیت دادن به تاریخ و تجربه، دیدگاه های محافظه کارانه دارند، بنابراین از سیاست حفظ وضع موجود طرفداری می کنند. آنان سیاست بین الملل را صحنه مذاکره ، مصالحه و چانه زنی می دانند و دیپلماسی را سازوکار کلیدی برای ایجاد موازنه میان منافع گوناگون ملی تلقی می نمایند. رئالیسم در اوایل دهه 1980 به علت ورود جنگ سرد به مرحله نوین و رقابت تسلیحاتی میان شرق و غرب تجدید حیات یافت. (مشیرزاده،1390: 136-73)
نئورئالیسم یا رئالیسم ساختاری که تلاشی برای عملی کردن واقع گرایی است، مانند شکل کلاسیک آن هم چنان دولت را به عنوان بازیگر اصلی صحنه سیاست بین الملل می داند و قدرت، هم چنان کانون توجه نئورئالیسم را تشکیل می دهد، لکن جست و جو برای قدرت مانند رئالیسم سنتی به صورت یک هدف در خودش مورد توجه قرار نگرفته و از طبیعت انسانی ناشی نمی شود، بلکه دولت ها برای بقای خویش به دنبال قدرتند. آن ها بر خلاف رئالیسم سنتی تمایل چندانی به بهره گیری از زور نشان نمی دهند و علاوه بر توجه به تعارض ها و ستیزها، به همکاری ها نیز عنایت دارند. نئورئالیست ها ضمن تاکید بر فقدان اقتدار مرکزی، سطح تحلیل را نظام بین الملل قرار می دهند و معتقد است ساختار نظام بین الملل، نوع و قواعد بازی را مشخص می کند و دولت های موجود در نظام بین الملل از لحاظ کارکردی، به واسطه ی وجود فشارهای ساختاری، در وضعیت مشابهی به سر می برند و سبب می شود با وجود تفاوت در افراد و دولت ها، روش ها و رویه های نسبتا یکسان و همگونی از سوی آن ها اتخاذ شود از جمله اینکه همه دولت ها باید قبل از هر چیز برای بقای خویش به دنبال حفظ امنیت باشند.کنت والتز را بنیان گذار نظریه ی نئورئالیستی ساختاری باید دانست، در نظریه وی ساختار نظام بین الملل عاملی بنیادی در شکل دهی به رفتار دولتها شمرده می شود. او برداشتی شی انگارانه از دولت دارد و دولت را کنشگری یکپارچه می بیند که تابع منطق عقلانی است که خود والتز آن را تعریف می کند.(گر
یفیتس،1390: 1031-1028)
_از منظر رئالیسم؛ دو کشور جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی با آگاهی کامل از وضعیت گذار و عدم ثبات ژئوپلتیک ناشی از پایان جنگ سرد و تحولات 11 سپتامبر، به دنبال کسب حداکثری قدرت از طریق بسط حوزه نفوذ و نزدیکی به یکی از دو کشور روسیه و آمریکا می باشند تا بدین وسیله ضمن پشتیبان سازی،وزنه موثری را به عنوان شخص سوم در معادلات منطقه ای و در جهت افزایش نقش و بازیگری خود دخیل نمایند. ایران و عربستان به واسطه بی اعتمادی تاریخی-فرهنگی نسبت به یکدیگر،عملا به دنبال تغییر موازنه قدرت در سطح منطقه به سود خود بوده و در راستای این هدف، در مسیر افزایش قدرت نظامی و مانوردهی خود گام برمی دارند.این دو کشور مسأله امنیت را به عنوان یکی از اصول استراتژیک منافع ملی خود قلمداد کرده(Rittberger, 2004: 12 – 15) و از این رو در جهت نفوذ در کشورهای منطقه (سوریه،لبنان،عراق،فلسطین،بحرین،یمن)از انواع روش های گوناگون نظامی،سیاسی و … بهره می گیرند. این دو کشور رقابت های فی مابین خود را در جهت فزونی بخشیدن به قدرت منطقه ای خود و در راستای اصل خودیاری به سایر فاکتورهای موجود چون اقتصاد گسترش داده و از منطق مزیت مطلق به تنش های خود در سازمان های اقتصادی چون اوپک و بر سر مسائلی چون تعیین بهای نفت می نگرند.در یک دید کلی؛ دو کشور، در تلاش برای پیروی از یک بازی با حاصل جمع صفر به تدوین استراتژی و شاخص های کلان سیاست خارجی در قبال یکدیگر می پردازند. از دید نئورئالیسم؛ دو کشور جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی علی رغم تفاوت ماهوی نظام سیاسی-عقیدتی،جهان بینی متفاوت نسبت به امور واقع در جهان و منطقه،پیشینه تاریخی-فرهنگی اختلاف زا، ابتدائا به واسطه قرارگیری در نظام بین الملل و دوم قرار گرفتن در یک نظام کوچکتر به نام جهان اسلام و همچنین عضویت در نهادهای گوناگون منطقه ای و جهانی به یک همسانی کارکردی رسیده اند که دریچه ای را از افزایش همکاری ها و کاهش تنش ها به روی آن ها گشوده و سازمان هایی چون کنفرانس اسلامی و جنبش عدم تعهد به مثابه اهرم حل اختلاف و مذاکره برای آن ها در طول این سال ها عمل نموده است (دهقانی فیروز آبادی، 1391).
2-2- تعاریف مفهومی
2-2-1- بازخورد
بازخورد1نوعی برگشت پیام ارتباطی است که در آن، گیرنده به طور عامدانه یا غیرعامدانه به پیام فرستنده واکنش نشان می‌دهد. این پیام‌ها، به فرستنده امکان می‌دهند تا وضعیت ارتباطی خود را با مخاطبانش ارزیابی کند.بازخورد روشی برای کنترل یک سیستم، بوسیله ی وارد نمودن مجدد نتایج عملکرد گذشته ی سیستم به درون آن است(اسپینک،1997، ص 382).
بازخورد که اساسی‌ترین عنصر نظام‌های پویا می‌باشد، ریشه در علم کنترل و ارتباط (سیبرنتیک)2 دارد و در توسعه ی بسیاری از مدل های سیبرنتیکی و اجتماعی از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است(ریچاردسون، 1991).
2-2-2- بحران
شاید کمتر واژه ای همچون «بحران»3، ادبیات معاصرو از جمله ادبیات علوم اجتماعی را به خود مشغول داشته است. دانش روبط بین الملل با عنایت به حوادثی مانند بحران موشکی کوبا،بحران ها را جانشین جنگ و نه صرفاً ماجراهای خطرناکی که مقدمه جنگ اند تلقی می کند؛ازاین نظر،کارکرد سیستمی بحران ها این است که منازعات بسیارحادی را که قابل حل ازطریق دیپلماسی معمولی نبوده و درزمان های قدیمی تراز راه جنگ حل می شدند،بدون خشونت یا صرفاً با حداقل خشونت ممکن فیصله دهند (دوئرتی و فالتزگراف،1372، ص748)از نظرمورخان،بحران فقط تغییری بسیار سریع در محدوده ی اندکی از زمان است که بر جنبه های بسیار اساسی نهادها؛ نگرش های اخلاقی،انواع اندیشه و احساس، ساختارهای قدرت و تشکیلات اقتصادی تأثیر می گذارد (مازور،1367) دانش مدیریت،بحران راآخرین مرحله از عمریک سازمان درحال انحطاط،یعنی زمانی که مرگ آن را قریب الوقوع می نماید تعریف کرده است(weitzel and jansson,1989)
جوهر بحران، غیر قابل پیش بینی بودن آن است. بحران بین المللی متضمن تغییر رفتار دست کم دو بازیگر متخاصم است که به کنش متقابل شدیدتر منجر می شوندCharls A. Mc Clelland, 1977: 24) ).
جامع ترین فهرست بحران ها مجموعه داده های مربوط به بحران است که برچر و ویکنفلد گرد آورده اند(گریفتس؛ 1388: 184-183)
یک تعریف مورد توافق همه در باره بحران وجود ندارد اما برچر این تعریف را مناسبتر از همه میداند؛
«بحران، تغییر یا افزایش کنش متقابل شکننده میان دو یا چند دولت با احتمال حرکتهای نظامی است.بحران ساختار نظام بین المللی را به چالش می کشد.»
“A change in type or increase of in disruptive interactions between two or more states with probability of military actions, crisis challenges the structure of in system.”
2-2-3- رقابت4
در لغت‎نامه دهخدا دو کلمه رقابت و رقیب نزدیک به هم به کار رفته و معانی آن تا حدزیادی راهگشا و وافی به مقصود است. برای واژه رقابت معانی نگهبانی کردن، انتظارکشیدن، انتظار و نگهبانی، انتظار، چشم داشتن و همچشمی (دهخدا، 1377: ص 12189)و مقابل واژه رقیب نگهبان، نگاهبان، حارس، نگاهبان بر هر چیزی، حافظ و نگهبان،پاسبان و مراقب ذکر شده است. (دهخدا، 1377: ص12203). در فرهنگ فارسی عمید نیز به نوعی همان معانی رقابت به طور موجزتر ذکر شده و تنهاواژه‎های چشم داشتن بر چیزی و همچشمی کردن به آن اضافه شده (عمید، 1373: 704) ونیز در مقابل کلمه رقیب به معانی پیش گفته واژه «منتظر» افزوده شده است (عمید،1373: 705).
رقابت کوششی برای پس انداختن دیگریست از وصول به هدفی که مورد نظر هر دو طرف است (قرآن، مائده: 48).

فصل سوم
بررسی روابط ایرا
ن و عربستان با عنایت به نقش سوریه در نگاه کلان
3-1- تاریخچه روابط ایران و عربستان
در آستانه قرن بیستم وقایع مهمی در جهان روی داد که اثرات بنیادینی در مناطق مختلف جهان از جمله منطقه خاورمیانه به جای گذاشت. شکل گیری دولت عربستان سعودی در آغاز این قرن به دنبال اضمحلال امپراتوری عثمانی و همزمانی این تحول با روی کار آمدن سلسله پهلوی پس از ضعف و ناکارآمدی قاجاریان سبب شد که مناسبات دولت عربستان سعودی و دولت وقت ایران با یکدیگر تقارن زمانی یابد.بنابراین روابط دو کشور ایران و عربستان را به عنوان دو واحد سیاسی دولت- ملت در دوران معاصر را باید از دهه ی 1920 به بعد مورد بررسی قرار داد (احمدی، 1386).
از زمان که روابط ایران و عربستان پیش از انقلاب شکل گرفت عمده فاکتورهای تنازع و رقابت دو کشور را می توان در موارد ذیل برشمرد:
1. ایدئولوژی