مزایا و اهداف کتابخانه دیجیتالی
اهداف کتابخانه دیجیتالی
بعضی از اهداف کتابخانه دیجیتالی به شرح زیر می باشد:
– گردآوری، ذخیره و سازماندهی اطلاعات و دانش به شکل دیجیتالی ؛
– کمک به انتقال مقرون به صرفه و کارآمد اطلاعات ؛
– تاثیر قابل توجه در سرمایهگذاری روی ساختار رایانهای و ارتباطی ؛
– ارتباط قدرتمند و همکاری مابین جوامع پژوهشی، بازرگانی، حکومتی و آموزشی؛
– ایفای نقش رهبری بینالمللی به طور عام و ترویج دانش در بخشهای مهم و راهبردی
– استفاده از فرصتهای آموزشی مادام العمر (جیوان ،۲۰۰۳)
۲-۲-۵
کتابداران در کتابخانههای دیجیتالی
با ظهور کتابخانههای دیجیتالی با کتابخانههایی مواجه هستیم که از لحاظ ساختاری، منابع و مجموعههای اطلاعاتی با آنچه قبلا در مفهوم کتابخانه با آن آشنا بودیم، متفاوت هستند
شرایط جدید به ابزارها، دانش و استعدادهای متناسب با آن نیاز دارد
سوال اینجاست که در این شرایط، آیا کتابداران توانایی انجام وظیفه و امکان رقابت با دیگر رشتهها را در این عرصه دارند؟ اگر کمی به عقب برگردیم، وضعیت را بهتر درک خواهیم کرد
شاید بتوان گفت تاثیرات اولیه فنآوری در عرصه کتابداری از دهه ۱۹۶۰ با ایجاد رکوردهای مارک آغاز شد و با راه اندازی فهرستهای رایانهای بیشتر نمایان شد(ماتسون[۱]،۲۰۰۲)
در تمام این مراحل و پیشرفتهاکتابداران هدایت امور ، راهنمایی و ارایه خدمات به مراجعهکنندگان را بر عهده داشتند
کتابداران در کتابخانه دیجیتالی نه تنها وظیفه راهنمایی و ارایه خدمات مناسب به کاربران را بر عهده دارند، بلکه با فرصت های جدیدی که پیش روی آنهاست باید تخصصهای حرفهای خود را با پیشرفتهای مبتنی بر فنآوری همراه کرده و برای انجام بهینه خدمات کتابخانهای به واسطه فنآوری گام بردارند(رضایی شریف آبادی،۱۳۸۱)
تخصصها و مهارتهای مورد نیاز کتابداران دیجیتالی[۲]عبارتند از :
-مدیریت کتابخانههای دیجیتالی
– سازماندهی اطلاعات و مدیریت دانش
– اشاعه اطلاعات دیجیتالی
– پردازش اطلاعات دیجیتالی(هاستینگزوتنات[۳]،۱۹۹۶)
-مدیریت تبدیل منابع
– ذخیرهسازی ، سازماندهی و حفاظت منابع دیجیتالی
– ارایه امکان دستیابی و بازیابی منابع دیجیتالی
– حمایت از مو لف الکترونیکی
– مشاوره در طراحی رابطهای کاربری (ماتسون[۴]، ۲۰۰۲)
۲-۲-۵-۱
آموزشهای لازم برای کتابداران دیجیتالی
آموزشهای مناسب و بهجا همواره پشتوانه علمی لازم را برای دستیابی به کارآیی و اثر بخشی بهینه در فعالیتهای حرفهای و تخصصی فراهم میآورد
امروزه کتابدارن در کتابخانههای دیجیتالی باید هر چه بیشتر در ایجاد برنامههای آموزشی منظم پیش قدم باشند
علاوه برآن، کتابداران در عرصه کتابخانههای دیجیتالی ناگزیر از همکاری با دیگر رشتههای علمی همچون کارشناسان علوم رایانهای و ارتباطات هستند و از سوی دیگر برای ارتقاء مهارتهای حرفهای خود باید به سمت گرایشهای نوین تمایل پیدا کنند
مجموعههای دیجیتالی باید انتخاب، تهیه و سازماندهی شوند، برای اشاعه بهکاربران در اختیار آنها قرار گیرند و حفاظت و نگهداری شوند
خدمات دیجیتالی باید طراحی، اجرا و پشتیبانی شوند
از این رو ، کتابداران برای کسب مهارتهای مناسب برای اداره امور و وظایف محوله لازم است آموزشهای لازم و مناسب را فرا گیرند
آموزشهایی که نه تنها وضعیت فعلی را مد نظر دارند، بلکه آیندهنگری لازم را نیز به همراه دارند (هاستینگز و تنات[۵]،۱۹۹۶)
۲-۲-۶
انواع دیدگاه هادر مورد کتابخانه دیجیتال
با بررسی متون و مقالات و تعاریف ارایه شده درباره کتابخانه دیجیتالی، چهار دیدگاه را میتوان مورد شناسایی و بحث قرار داد:
دیدگاه محققان علوم رایانه: در این دیدگاه کتابخانه دیجیتالی پایگاه و نظام بازیابی اطلاعات محسوب میشود
محققان حوزه علوم رایانه معتقدند کتابخانه دیجیتالی نظامی است که امکان دسترسی منسجم به مجموعه گسترده اطلاعات سازماندهی شده را به استفادهکنندگان میدهد
در بیشتر تعاریف ارایه شده توسط محققان علوم رایانه، کتابخانه دیجیتالی، پایگاه اطلاعاتی و نظام بازیابی اطلاعات به شمار میرود
به تعبیر دیگر، این محققان غالبا” کتابخانههای دیجیتالی را مجموعهای میدانند که شامل منابع اطلاعاتی الکترونیکی و امکانات فنی مرتبط با آنها برای تولید، جستوجو و استفاده از اطلاعات است
از این لحاظ کتابخانههای دیجیتالی را میتوان نمونه گسترش یافته و تقویت شده نظامهای ذخیره و بازیابی اطلاعات به شمار آورد که امکان تغییر دادههای دیجیتالی رادر قالبهای مختلف (متن،صوت،تصویر، ویدئو، و مانند آن) میدهند و در محیط شبکههای اطلاعاتی قابل دسترس هستند
محتوای چنین کتابخانههایی را دادهها و ابردادهها تشکیل میدهند، مانند ابردادههای توصیفی که به توصیف جنبههای محتوایی دادهها میپردازند و ابردادههایی که پیوندها یا ارتباطات میان دادهها یا ابردادههای دیگر را در داخل یا خارج از کتابخانه دیجیتالی برقرار میکنند
محققان علوم رایانه، اصطلاح کتابخانه دیجیتالی را به عنوان واژهای که بر مجموعههای دیجیتالی دلالت دارد به کار میبرند و معتقدند در مقایسه با اصطلاحاتی نظیر پایگاههای اطلاعاتی یا نظامهای بازیابی اطلاعات قابلیتها و امکانات بیشتری دارد
برای مثال، گستردگی حجم اطلاعات برخی پایگاههای اطلاعاتی تمام متن، نظیر پایگاههای اطلاعاتی مجلات تمام متن، ممکن است انگیزه اصلی برای به کارگیری اصطلاحی دیگر باشد، تا به این ترتیب بتوان ارزش اینگونه پایگاههای اطلاعاتی را از لحاظ تمام متن بودن، نسبت به پایگاههای اطلاعاتی کتابشناختی بیشتر برجسته ساخت
آرمز در کتاب”کتابخانههای دیجیتالی” برای کتابخانه دیجیتالی این تعریف را ارایه کرده است: مجموعه نظاممند اطلاعات و خدمات که در قالبهای دیجیتالی ذخیره شده و از طریق شبکه قابل دسترس است
کتابخانههای دیجیتالی اطلاعات گوناگونی رابرای استفاده کاربران در بردارند
دیدگاه محققان علوم کتابداری و اطلاعرسانی: از این دیدگاه کتابخانه دیجیتالی فراتر از یک پایگاه اطلاعاتی یا نظام بازیابی اطلاعات است و درآن عناصر دیگری مانند نیاز اطلاعاتی، جامعه استفاده کنندگان نهایی، مالکیت معنوی و دسترسپذیری اطلاعات نقش اساسی دارند
بورگمن، به عنوان یکی از شناختهترین نظریهپردازان حوزه کتابداری و اطلاع رسانی، مفهوم کتابخانههای دیجیتالی را این گونه تعریف میکند:” کتابخانه های دیجیتالی از طریق فرایند گردآوری و استفادهکنندگان ایجاد میشوند
آنها بخشی از جامعهای هستند که افراد و گروههای آن با یکدیگر تعامل دارند و از دادهها، اطلاعات، منابع دانش و نظامهای دانشمدار استفاده میکنند
از این لحاظ کتابخانههای دیجیتالی نمونه توسعه یافته، تقویت شده و یکپارچه نهادها و مراکز اطلاعرسانی در محیطهای فیزیکی هستند
منابع اطلاعاتی نیز بر اساس نیازهای اطلاعاتی استفادهکنندگان انتخاب، سازماندهی، حفاظت، نگهداری و دسترسپذیر میشوند
چنین نهادها و موسساتی میتوانند در دیگر کتابخانهها، موزهها، آرشیوها، دانشگاهها و مانند آن نیز وجود داشته باشند، که در این صورت به جامعه مشخصی خدمات ارایه میدهند
اما کتابخانههای دیجیتالی استفادهکنندگان زیادی را در مدارس، ادارات، خانهها و مکانهای عمومی و جز آن مخاطب قرار میدهند
دیدگاه سازمانهای مجری و سیاستگذار: یکی از پر استنادترین تعاریف در حوزه کتابداری و اطلاعرسانی تعاریف ارایه شده از سوی سازمانهای سیاستگذار(سازمانهایی که به طراحی و ایجاد کتابخانههای دیجیتالی نمیپردازند اما در امر سیاستگذاری ملی و بینالمللی فعال هستند) متعلق به فدراسیون کتابخانههای دیجیتالیاست
این فدراسیون بینالمللی با هدف توسعه ساختاری و محتوایی کتابخانههای دیجیتالی در سراسر جهان و مطالعه و بررسی جنبههای مختلف آن تاسیس شدهاست و از این لحاظ یکیاز مهمترین و معتبرترین نهادهای بینالمللی است
فدراسیون کتابخانههای دیجیتالی چنین تعریفی را در باره کتابخانه دیجیتالی ارایه دادهاست:” کتابخانههای دیجیتالی سازمانهایی هستند که در آن کارکنان متخصص به انتخاب، سازماندهی و کمک برای دسترسی به منابع اطلاعاتی میپردازند و در آن فرایند تفسیر، توزیع و حفاظت از یکپارچگی اطلاعات دیجیتال و نیز اطمینان از وجود مجموعهای از آثار دیجیتال در مدت زمان طولانی مورد توجه قرار میگیرد تا از این طریق بتوان منابع اطلاعاتی دیجیتال را با سرعت و به صورت اقتصادی برای استفاده یک جامعه یا مجموعهای از جوامع در دسترس قرار داد”
سازمانهای مجری کتابخانههای دیجیتالی آنهایی هستند که یا در حال مطالعه مقدماتی برای ایجاد چنین بستری هستند و یا اینکه آن را به صورت عینی ایجاد کردهاند
در هر صورت، در اغلب این گونه طرحها تعریفی از کتابخانه دیجیتالی ارایه شده است
برای مثال، در طرح ابتکاری کتابخانههای دیجیتالی در آمریکا آمده است:
“هدف از ایجاد کتابخانه دیجیتالی ارایه ابزارها و بسترهای پیشرفته به منظور گردآوری، ذخیرهسازی، سازماندهی اطلاعات در قالب دیجیتالی و دسترسپذیر ساختن اطلاعات مبتنی بر امکانات جست و جو، بازیابی و پردازش اطلاعات از طریق شبکههای ارتباطی و به صورت کاربر پسند است”
دیدگاههای پژوهشمدار: اغلب تعاریف پژوهشمدار در باره کتابخانههای دیجیتالی به منظور حل یک موضوع پژوهشی ارایه شدهاند و دامنه این گونه تعاریف محدود و به موضوع تحقیق بستگی دارد
برخی از این تعاریف ممکن است برای درک کلی ماهیت کتابخانههای دیجیتالی و ابعاد و ویژگیهای آنها کامل نباشند
از اینرو، ممکن است در یک تحقیق خدماتی نظیر مجموعه پایگاههای اطلاعاتی کتابشناختی و مجلات الکترونیکی تمام متن(نظیر آنچه هماینک از طریق شبکه رزنت در ایران قابل دسترس است) کتابخانه دیجیتالی تعریف شود و در تحقیق دیگری برخی سایتهای اینترنتی، کتابخانه دیجیتالی محسوب شوند
حتی گاه ممکن است مقالات و متون شبکه جهانی وب را به عنوان مصداق کتابخانه دیجیتالی مورد اشاره قرار داده باشند
البته هر تحقیقی میتواند بنابر تعریف عملیاتیای که اجزای یک مسئله ارایه میدهد، ویژگیهای و خصوصیات یک پدیده یا متغیر را تعریف کرده و نتایج به دست آمده از تحقیق خود را به آن محدود کند
اما این احتمال نیز وجود دارد که چنین تعاریفی در سایر متون مورد استناد قرار گیرند و از طریق استناد وارد بحثهای نظری شوند
بهاین ترتیب، با گذشت زمان ممکن است با تعاریف مختلفی از یک مفهوم واحد مواجه شویم که ظاهرا” اصطلاح کتابخانه دیجیتالی نیز از این امر مستثنی نبوده است(دائره المعارف کتابداری،۱۳۸۱)
۲-۲-۷
ویژگیهای کتابخانههای دیجیتالی
تغییر مداوم کتابخانهها تاثیرات مشهودی داشته است و پیشبینیهای جامعه بدون کاغذ لنکستر را مورد تایید قرار میدهد
تاثیرات دگرگون کنندهای که فنآوری دیجیتالی در نظام اطلاعرسانی ایجاد کرده است به شرح زیر است :
الف) مجموعهها
مجموعههای کتابخانه دیجیتالیدر برگیرنده مدارک ثابت و دایمی هستند
کتابخانههای موجود مجموعههای پویاتری دارند و محیط دیجیتالی نیز امکان مدیریت سریع اطلاعات را فراهم میسازد
ب ) فنآوری
کتابخانههای دیجیتالی بر پایه فنآوریهای دیجیتالی هستند
این فرض اساسی که کتابخانههای دیجیتالی فقط در برگیرنده مواد دیجیتالی خواهند بود، اشتباه میباشد
احتمال دارد که کتابخانه دیجیتالی متشکل از مواد اطلاعاتی دیجیتالی و غیر دیجیتالی باشد
ج) کار
کتابخانههای دیجیتالی بهوسیله اشخاصی که به تنهایی کار میکنند، مورد استفاده قرار میگیرد
دور نمای موجود بر کار مبتنی است و روی گروه تحلیلگران اطلاعاتی، کاری که انجام میشود، و مدارک و فنآوریهای حمایت کننده تمرکز دارد
د) انتقال اطلاعات:
شکستن مرزهای فیزیکی دادهها با انتقال آن در داخل و یا خارج کشور شکسته میشود
حمایت از ارتباطات و همکاری هممانند فعالیتهای جستوجوی اطلاعات مهم است
فشردهسازی دادههای ذخیره شده ، ذخیره سازی آثار معمولی را به شکل دیجیتالی ممکن ساخته است
نشر الکترونیکی بهسرعت در حال تبدیل مواد چاپی به مواد الکترونیکی است
ارتباطات راه دور استفاده از روشهای الکترونیکی را برای فرستادن، کاوش و اتصال به کنفرانس از راه دور، ویدیوتکست، ارسال پیغام و غیره تسهیل میکند
با قابلیت نسخهبرداری از نسخه اصلی و وفور کتابخانههای دیجیتالی کتابها و مجلات بهتدریج محو میشود
۲-۲-۸
مزایای کتابخانههای دیجیتالی
کتابخانه دیجیتالی دارای امتیازات متعددی است
نیاز به فضای کم، امکان بازیابی و ذخیره اطلاعات، سهولت استفاده شاید بزرگترین مزیت کتابهای دیجیتالی نسبت به کتابهای چاپی، حجم و قابلیت حمل در همه جای دنیا از جمله آن است
حجم و وزن کتابها مانع از این هستند که ما همواره چندین کتاب را به همراه داشته باشیم تا در مواقع لزوم از آنها استفاده کنید
اما با ساخت حافظههای کوچک و پر ظرفیت، این امکان برای شما فراهم است که تعداد بسیارزیادی از کتابهای الکترونیکی را همیشه با خود حمل کنید
این که بتوانید متن تمام کتابهای کتابخانه ملی و حتی بیشتر از آن را در حافظهکوچکی که به حلقه جا سوییچی شما متصل است، همواره به همراه داشته باشید به هیچ عنوان اغراق آمیز نیست
در منزل نیز لازم نیست حجم زیادی از فضای خانه را به کتابخانه شخصی اختصاص دهید و کل کتابها با چندین نسخه پشتیبان، میتوانند در فضای اندکی از میز کار شما قرار گیرد (آقایی، ۱۳۸۸)
به نظر ویتن و بین بریج[۸]، کتابخانه دیجیتالی چند مزیت عمده نسبت به همتای سنتی خود دارد:
۱-دسترسی از راه دور به منابع آن به سادگی امکان پذیر است
۲-از امکانات بسیار قوی و وسیع جستوجو و مرور بهره میگیرد
۳-اساس و پایهای برای خدمات دارای ارزش افزوده محسوب میشود(بینش پور،۱۳۹۱)
۴ –کتابخانههای دیجیتالی آن دسته از منابع دیجیتالی که خارج از حوزه مدیریتی و محیط فیزیکی آن کتابخانه ها هستند را نیز در بر میگیرند
۵- کتابخانههای دیجیتالی تمام فرایند و خدماتی را که اساس و پایه هر کتابخانهای است شامل میشود
این فرایندهای سنتی گرچه اساس کتابخانههای دیجیتالی را تشکیل میدهند، لیکن برای سازگاری با محملهای جدید دیجیتالی باید مورد تجدید نظر قرار گرفته و توسعه داده شوند
۶- کتابخانههای دیجیتالی به طور ایده آل نگرشی به کل منابع کتابخانه دارند و شکل و قالب آن اطلاعات را در نظر نمیگیرند
۷- کتابخانههای دیجیتالی به جوامع یا حوزههای خاصی از استفاده کنندگان خدمت میکنند (مانند آنچه که اکنون کتابخانههای سنتی انجام میدهند) با این تفاوت که این جوامع ممکن است در شبکه اینترنت پراکنده باشند
۸- کتابخانههای دیجیتالی برای ادامه حیات خود نیاز به همکاری کتابداران و مهندسان علوم رایانه دارند (کلوند ،۱۹۹۸)
به طور کلی از مزایای یک کتابخانه دیجیتالی میتوان مطالب زیر را نام برد:
– هیچ وابستگی فیزیکی وجود ندارد:کاربر این کتابخانه برای دسترسی به مطالب خود نیاز به حضور در کتابخانه ندارد، واز هر جا میتوان به اطلاعات این کتابخانه دسترسی داشت
– دسترسی چندگانه به یک سند: یک سند در یک زمان میتواند مورد استفادهی چندین نفر قرار گیرد
– فضا: در کتابخانههای دیجیتالی نیازی به حجم بالای فضا برای نگهداری اطلاعات وجود ندارد
– سازماندهی منابع اطلاعاتی: توصیف منابع اطلاعاتی اعم از متن، تصاویر، فایلهای صوتی و نظایر آنها
– تحلیل محتوا و نمایهسازی
– دسترسی آسان به محتوای مواد دیجیتال
– امکان دسترسی به محتوای مواد سایر کتابخانهها یا مراکز دیجیتالی
– مدیریت دقیق تر بر حجم گسترده ای از اطلاعات در کتابخانه های دیجیتالی
– کاهش زمان نشر، در نتیجه کاهش زمان اشاعه اطلاعات (آقایی ،۱۳۸۸)
[۱]Matson
[۲] Digital librarin
[۳]Hastings,kirk;Tannant,roy
[۴]Matson
[۵]Hastings,kirk;Tannant,roy
Digital Libraries federation 10
Digital Libraries Initiative11-
[۸]Witten,Ian H
;Bain Bridge2003