اهداف کتابخانه دیجیتالی

بعضی از اهداف کتابخانه دیجیتالی به شرح زیر می باشد:

– گردآوری، ذخیره و سازماندهی اطلاعات و دانش به شکل دیجیتالی ؛

– کمک به انتقال مقرون به صرفه و کارآمد اطلاعات ؛

– تاثیر قابل توجه در سرمایه­گذاری روی ساختار رایانه­ای و ارتباطی ؛

– ارتباط قدرتمند و همکاری مابین جوامع پژوهشی، بازرگانی، حکومتی و آموزشی؛

– ایفای نقش رهبری بین­المللی به طور عام و ترویج دانش در بخش­های مهم و راهبردی
– استفاده از فرصت­های آموزشی مادام العمر (جیوان ،2003)

2-2-5
کتابداران در کتابخانه­های دیجیتالی

با ظهور کتابخانه­های دیجیتالی با کتابخانه­هایی مواجه هستیم که از لحاظ ساختاری، منابع و مجموعه­های اطلاعاتی با آنچه قبلا در مفهوم کتابخانه با آن آشنا بودیم، متفاوت هستند
شرایط جدید به ابزارها، دانش و استعدادهای متناسب با آن نیاز دارد
سوال اینجاست که در این شرایط، آیا کتابداران توانایی انجام وظیفه و امکان رقابت با دیگر رشته­ها را در این عرصه دارند؟ اگر کمی به عقب برگردیم، وضعیت را بهتر درک خواهیم کرد
شاید بتوان گفت تاثیرات اولیه فن­آوری در عرصه کتابداری از دهه 1960 با ایجاد رکوردهای مارک آغاز شد و با راه اندازی فهرست­های رایانه­ای بیشتر نمایان شد(ماتسون[1]،2002)

در تمام این مراحل و پیشرفت­هاکتابداران هدایت امور ، راهنمایی و ارایه خدمات به مراجعه­کنندگان را بر عهده داشتند
کتابداران در کتابخانه دیجیتالی نه تنها وظیفه راهنمایی و ارایه خدمات مناسب به کاربران را بر عهده دارند، بلکه با فرصت های جدیدی که پیش روی آن­هاست باید تخصص­های حرفه­ای خود را با پیشرفت­های مبتنی بر فن­آوری همراه کرده و برای انجام بهینه خدمات کتابخانه­ای به واسطه فن­آوری گام بردارند(رضایی شریف آبادی،1381)

تخصص­ها و مهارت­های مورد نیاز کتابداران دیجیتالی[2]عبارتند از :

-مدیریت کتابخانه­های دیجیتالی

– سازماندهی اطلاعات و مدیریت دانش

– اشاعه اطلاعات دیجیتالی

– پردازش اطلاعات دیجیتالی(هاستینگزوتنات[3]،1996)

-مدیریت تبدیل منابع

– ذخیره­سازی ، سازماندهی و حفاظت منابع دیجیتالی

– ارایه امکان دست­یابی و بازیابی منابع دیجیتالی

– حمایت از مو لف الکترونیکی

– مشاوره در طراحی رابط­های کاربری (ماتسون[4]، 2002)

2-2-5-1
آموزش­های لازم برای کتابداران دیجیتالی

آموزش­های مناسب و به­جا همواره پشتوانه علمی لازم را برای دست­یابی به کارآیی و اثر بخشی بهینه در فعالیت­های حرفه­ای و تخصصی فراهم می­آورد
امروزه کتابدارن در کتابخانه­های دیجیتالی باید هر چه بیشتر در ایجاد برنامه­های آموزشی منظم پیش قدم باشند
علاوه برآن، کتابداران در عرصه کتابخانه­های دیجیتالی ناگزیر از همکاری با دیگر رشته­های علمی هم­چون کارشناسان علوم رایانه­ای و ارتباطات هستند و از سوی دیگر برای ارتقاء مهارت­های حرفه­ای خود باید به سمت گرایش­های نوین تمایل پیدا کنند
مجموعه­های دیجیتالی باید انتخاب، تهیه و سازماندهی شوند، برای اشاعه به­کاربران در اختیار آن­ها قرار گیرند و حفاظت و نگهداری شوند
خدمات دیجیتالی باید طراحی، اجرا و پشتیبانی شوند
از این رو ، کتابداران برای کسب مهارت­های مناسب برای اداره امور و وظایف محوله لازم است آموزش­های لازم و مناسب را فرا گیرند
آموزش­هایی که نه تنها وضعیت فعلی را مد نظر دارند، بلکه آینده­نگری لازم را نیز به هم­راه دارند (هاستینگز و تنات[5]،1996)

2-2-6
انواع دیدگاه هادر مورد کتابخانه دیجیتال

با بررسی متون و مقالات و تعاریف ارایه شده درباره کتابخانه دیجیتالی، چهار دیدگاه را می­توان مورد شناسایی و بحث قرار داد:

دیدگاه محققان علوم رایانه: در این دیدگاه کتابخانه دیجیتالی پایگاه و نظام بازیابی اطلاعات محسوب می­شود
محققان حوزه علوم رایانه معتقدند کتابخانه دیجیتالی نظامی است که امکان دسترسی منسجم به مجموعه گسترده اطلاعات سازماندهی شده را به استفاده­کنندگان می­دهد
در بیشتر تعاریف ارایه شده توسط محققان علوم رایانه، کتابخانه دیجیتالی، پایگاه اطلاعاتی و نظام بازیابی اطلاعات به شمار می­رود
به تعبیر دیگر، این محققان غالبا” کتابخانه­های دیجیتالی را مجموعه­ای می­دانند که شامل منابع اطلاعاتی الکترونیکی و امکانات فنی مرتبط با آنها برای تولید، جست­و­جو و استفاده از اطلاعات است

از این لحاظ کتابخانه­های دیجیتالی را می­توان نمونه گسترش یافته و تقویت شده نظام­های ذخیره و بازیابی اطلاعات به شمار آورد که امکان تغییر داده­های دیجیتالی رادر قالب­های مختلف (متن،صوت،تصویر، ویدئو، و مانند آن) می­دهند و در محیط شبکه­های اطلاعاتی قابل دسترس هستند
محتوای چنین کتابخانه­هایی را داده­ها و ابرداده­ها تشکیل می­دهند، مانند ابرداده­های توصیفی که به توصیف جنبه­های محتوایی داده­ها می­پردازند و ابرداده­هایی که پیوندها یا ارتباطات میان داده­ها یا ابرداده­های دیگر را در داخل یا خارج از کتابخانه دیجیتالی برقرار می­کنند
محققان علوم رایانه، اصطلاح کتابخانه دیجیتالی را به عنوان واژه­ای که بر مجموعه­های دیجیتالی دلالت دارد به کار می­برند و معتقدند در مقایسه با اصطلاحاتی نظیر پایگاه­های اطلاعاتی یا نظام­های بازیابی اطلاعات قابلیت­ها و امکانات بیشتری دارد
برای مثال، گستردگی حجم اطلاعات برخی پایگاه­های اطلاعاتی تمام متن، نظیر پایگاه­های اطلاعاتی مجلات تمام متن، ممکن است انگیزه اصلی برای به کارگیری اصطلاحی دیگر باشد، تا به این ترتیب بتوان ارزش این­گونه پایگاه­های اطلاعاتی را از لحاظ تمام متن بودن، نسبت به پایگاه­های اطلاعاتی کتاب­شناختی بیشتر برجسته ساخت

آرمز در کتاب”کتابخانه­های دیجیتالی” برای کتابخانه دیجیتالی این تعریف را ارایه کرده است: مجموعه نظام­مند اطلاعات و خدمات که در قالب­های دیجیتالی ذخیره شده و از طریق شبکه قابل دسترس است
کتابخانه­های دیجیتالی اطلاعات گوناگونی رابرای استفاده کاربران در بردارند

دیدگاه محققان علوم کتابداری و اطلاع­رسانی: از این دیدگاه کتابخانه دیجیتالی فراتر از یک پایگاه اطلاعاتی یا نظام بازیابی اطلاعات است و درآن عناصر دیگری مانند نیاز اطلاعاتی، جامعه استفاده کنندگان نهایی، مالکیت معنوی و دسترس­پذیری اطلاعات نقش اساسی دارند
بورگمن، به عنوان یکی از شناخته­ترین نظریه­پردازان حوزه کتابداری و اطلاع رسانی، مفهوم کتابخانه­های دیجیتالی را این گونه تعریف می­کند:” کتابخانه های دیجیتالی از طریق فرایند گردآوری و استفاده­کنندگان ایجاد می­شوند
آنها بخشی از جامعه­ای هستند که افراد و گروه­های آن با یکدیگر تعامل دارند و از داده­ها، اطلاعات، منابع دانش و نظام­های دانش­مدار استفاده می­کنند
از این لحاظ کتابخانه­های دیجیتالی نمونه توسعه یافته، تقویت شده و یکپارچه نهادها و مراکز اطلاع­رسانی در محیط­های فیزیکی هستند
منابع اطلاعاتی نیز بر اساس نیازهای اطلاعاتی استفاده­کنندگان انتخاب، سازماندهی، حفاظت، نگهداری و دسترس­پذیر می­شوند
چنین نهادها و موسساتی می­توانند در دیگر کتابخانه­ها، موزه­ها، آرشیوها، دانشگاه­ها و مانند آن نیز وجود داشته باشند، که در این صورت به جامعه مشخصی خدمات ارایه می­دهند
اما کتابخانه­های دیجیتالی استفاده­کنندگان زیادی را در مدارس، ادارات، خانه­ها و مکان­های عمومی و جز آن مخاطب قرار می­دهند
دیدگاه سازمان­های مجری و سیاست­گذار: یکی از پر استنادترین تعاریف در حوزه کتابداری و اطلاع­رسانی تعاریف ارایه شده از سوی سازمان­های سیاست­گذار(سازمان­هایی که به طراحی و ایجاد کتابخانه­های دیجیتالی نمی­پردازند اما در امر سیاست­گذاری ملی و بین­المللی فعال هستند) متعلق به فدراسیون کتابخانه­های دیجیتالیاست
این فدراسیون بین­المللی با هدف توسعه ساختاری و محتوایی کتابخانه­های دیجیتالی در سراسر جهان و مطالعه و بررسی جنبه­های مختلف آن تاسیس شده­است و از این لحاظ یکی­از مهم­ترین و معتبرترین نهادهای بین­المللی است
فدراسیون کتابخانه­های دیجیتالی چنین تعریفی را در باره کتابخانه دیجیتالی ارایه داده­است:” کتابخانه­های دیجیتالی سازمان­هایی هستند که در آن کارکنان متخصص به انتخاب، سازماندهی و کمک برای دسترسی به منابع اطلاعاتی می­پردازند و در آن فرایند تفسیر، توزیع و حفاظت از یکپارچگی اطلاعات دیجیتال و نیز اطمینان از وجود مجموعه­ای از آثار دیجیتال در مدت زمان طولانی مورد توجه قرار می­گیرد تا از این طریق بتوان منابع اطلاعاتی دیجیتال را با سرعت و به صورت اقتصادی برای استفاده یک جامعه یا مجموعه­ای از جوامع در دسترس قرار داد”
سازمان­های مجری کتابخانه­های دیجیتالی آن­هایی هستند که یا در حال مطالعه مقدماتی برای ایجاد چنین بستری هستند و یا اینکه آن را به صورت عینی ایجاد کرده­اند
در هر صورت، در اغلب این گونه طرح­ها تعریفی از کتابخانه دیجیتالی ارایه شده است
برای مثال، در طرح ابتکاری کتابخانه­های دیجیتالی در آمریکا آمده است:

“هدف از ایجاد کتابخانه دیجیتالی ارایه ابزارها و بسترهای پیشرفته به منظور گردآوری، ذخیره­سازی، سازماندهی اطلاعات در قالب دیجیتالی و دسترس­پذیر ساختن اطلاعات مبتنی بر امکانات جست و جو، بازیابی و پردازش اطلاعات از طریق شبکه­های ارتباطی و به صورت کاربر پسند است”

دیدگاه­های پژوهش­مدار: اغلب تعاریف پژوهش­مدار در باره کتابخانه­های دیجیتالی به منظور حل یک موضوع پژوهشی ارایه شده­اند و دامنه این گونه تعاریف محدود و به موضوع تحقیق بستگی دارد
برخی از این تعاریف ممکن است برای درک کلی ماهیت کتابخانه­های دیجیتالی و ابعاد و ویژگی­های آنها کامل نباشند
از این­رو، ممکن است در یک تحقیق خدماتی نظیر مجموعه پایگاه­های اطلاعاتی کتاب­شناختی و مجلات الکترونیکی تمام متن(نظیر آنچه هم­اینک از طریق شبکه رزنت در ایران قابل دسترس است) کتابخانه دیجیتالی تعریف شود و در تحقیق دیگری برخی سایت­های اینترنتی، کتابخانه دیجیتالی محسوب شوند
حتی گاه ممکن است مقالات و متون شبکه جهانی وب را به عنوان مصداق کتابخانه دیجیتالی مورد اشاره قرار داده باشند
البته هر تحقیقی می­تواند بنابر تعریف عملیاتی­ای که اجزای یک مسئله ارایه می­دهد، ویژگی­های و خصوصیات یک پدیده یا متغیر را تعریف کرده و نتایج به دست آمده از تحقیق خود را به آن محدود کند
اما این احتمال نیز وجود دارد که چنین تعاریفی در سایر متون مورد استناد قرار گیرند و از طریق استناد وارد بحث­های نظری شوند
به­این ترتیب، با گذشت زمان ممکن است با تعاریف مختلفی از یک مفهوم واحد مواجه شویم که ظاهرا” اصطلاح کتابخانه دیجیتالی نیز از این امر مستثنی نبوده است(دائره المعارف کتابداری،1381)
2-2-7
ویژگی­های کتابخانه­های دیجیتالی

تغییر مداوم کتابخانه­ها تاثیرات مشهودی داشته است و پیش­بینی­های جامعه بدون کاغذ لنکستر را مورد تایید قرار می­دهد
تاثیرات دگرگون کننده­ای که فن­آوری دیجیتالی در نظام اطلاع­رسانی ایجاد کرده است به شرح زیر است :

الف) مجموعه­ها

مجموعه­های کتابخانه دیجیتالی­در برگیرنده مدارک ثابت و دایمی هستند
کتابخانه­های موجود مجموعه­های پویاتری دارند و محیط دیجیتالی نیز امکان مدیریت سریع اطلاعات را فراهم می­سازد

ب ) فن­آوری

کتابخانه­های دیجیتالی بر پایه فن­آوری­های دیجیتالی هستند
این فرض اساسی که کتابخانه­های دیجیتالی فقط در بر­گیرنده مواد دیجیتالی خواهند بود، اشتباه می­باشد
احتمال دارد که کتابخانه دیجیتالی متشکل از مواد اطلاعاتی دیجیتالی و غیر دیجیتالی باشد

ج) کار

کتابخانه­های دیجیتالی به­وسیله اشخاصی که به تنهایی کار می­کنند، مورد استفاده قرار می­گیرد
دور نمای موجود بر کار مبتنی است و روی گروه تحلیل­گران اطلاعاتی، کاری که انجام می­شود، و مدارک و فن­آوری­های حمایت کننده تمرکز دارد

 د) انتقال اطلاعات:

شکستن مرزهای فیزیکی داده­ها با انتقال آن در داخل و یا خارج کشور شکسته می­شود
حمایت از ارتباطات و همکاری هم­مانند فعالیت­های جست­وجوی اطلاعات مهم است
فشرده­سازی داده­های ذخیره شده ، ذخیره سازی آثار معمولی را به شکل دیجیتالی ممکن ساخته است
نشر الکترونیکی به­سرعت در حال تبدیل مواد چاپی به مواد الکترونیکی است
ارتباطات راه دور استفاده از روش­های الکترونیکی را برای فرستادن، کاوش و اتصال به کنفرانس از راه دور، ویدیوتکست، ارسال پیغام و غیره تسهیل می­کند
با قابلیت نسخه­برداری از نسخه اصلی و وفور کتابخانه­های دیجیتالی کتاب­ها و مجلات به­تدریج محو می­شود

2-2-8
مزایای کتابخانه­های دیجیتالی

کتابخانه دیجیتالی دارای امتیازات متعددی است
نیاز به فضای کم، امکان بازیابی و ذخیره اطلاعات، سهولت استفاده شاید بزرگترین مزیت کتاب­های دیجیتالی نسبت به کتاب­های چاپی، حجم و قابلیت حمل در همه جای دنیا از جمله آن است
حجم و وزن کتاب­ها مانع از این هستند که ما همواره چندین کتاب را به همراه داشته باشیم تا در مواقع لزوم از آن­ها استفاده کنید
اما با ساخت حافظه­­های کوچک و پر ظرفیت، این امکان برای شما فراهم است که تعداد بسیارزیادی از کتاب­های الکترونیکی را همیشه با خود حمل کنید
این که بتوانید متن تمام کتاب­های کتابخانه ملی و حتی بیشتر از آن را در حافظه­کوچکی که به حلقه جا سوییچی شما متصل است، همواره به هم­راه داشته باشید به هیچ عنوان اغراق آمیز نیست

در منزل نیز لازم نیست حجم زیادی از فضای خانه را به کتابخانه شخصی اختصاص دهید و کل کتاب­ها با چندین نسخه پشتیبان، می­توانند در فضای اندکی از میز کار شما قرار گیرد (آقایی، 1388)

به نظر ویتن و بین بریج[8]، کتابخانه دیجیتالی چند مزیت عمده نسبت به همتای سنتی خود دارد:

1-دسترسی از راه دور به منابع آن به سادگی امکان پذیر است

2-از امکانات بسیار قوی و وسیع جست­وجو و مرور بهره می­گیرد

3-اساس و پایه­ای برای خدمات دارای ارزش افزوده محسوب می­شود(بینش پور،1391)

4 –کتابخانه­های دیجیتالی آن دسته از منابع دیجیتالی که خارج از حوزه مدیریتی و محیط فیزیکی آن کتابخانه ها هستند را نیز در بر می­گیرند

5- کتابخانه­های دیجیتالی تمام فرایند و خدماتی را که اساس و پایه هر کتابخانه­ای است شامل می­شود
این فرایندهای سنتی گرچه اساس کتابخانه­های دیجیتالی را تشکیل می­دهند، لیکن برای سازگاری با محمل­های جدید دیجیتالی باید مورد تجدید نظر قرار گرفته و توسعه داده شوند

6- کتابخانه­های دیجیتالی به طور ایده آل نگرشی به کل منابع کتابخانه دارند و شکل و قالب آن اطلاعات را در نظر نمی­گیرند

7- کتابخانه­های دیجیتالی به جوامع یا حوزه­های خاصی از استفاده کنندگان خدمت می­کنند (مانند آن­چه که اکنون کتابخانه­های سنتی انجام می­دهند) با این تفاوت که این جوامع ممکن است در شبکه اینترنت پراکنده باشند

8- کتابخانه­های دیجیتالی برای ادامه حیات خود نیاز به هم­کاری کتابداران و مهندسان علوم رایانه دارند (کلوند ،1998)

به طور کلی از مزایای یک کتابخانه دیجیتالی می­توان مطالب زیر را نام برد:

– هیچ وابستگی فیزیکی وجود ندارد:کاربر این کتابخانه برای دسترسی به مطالب خود نیاز به حضور در کتابخانه ندارد، واز هر جا می­توان به اطلاعات این کتابخانه دسترسی داشت

– دسترسی چندگانه به یک سند: یک سند در یک زمان می­تواند مورد استفاده­ی چندین نفر قرار گیرد

– فضا: در کتابخانه­های دیجیتالی نیازی به حجم بالای فضا برای نگهداری اطلاعات وجود ندارد

– سازماندهی منابع اطلاعاتی: توصیف منابع اطلاعاتی اعم از متن، تصاویر، فایل­های صوتی و نظایر آنها

– تحلیل محتوا و نمایه­سازی

– دسترسی آسان به محتوای مواد دیجیتال

– امکان دسترسی به محتوای مواد سایر کتابخانه­ها یا مراکز دیجیتالی

– مدیریت دقیق تر بر حجم گسترده ای از اطلاعات در کتابخانه های دیجیتالی

– کاهش زمان نشر، در نتیجه کاهش زمان اشاعه اطلاعات (آقایی ،1388)

[1]Matson

[2] Digital librarin

[3]Hastings,kirk;Tannant,roy

[4]Matson

[5]Hastings,kirk;Tannant,roy

Digital Libraries federation 10

Digital Libraries Initiative11-

[8]Witten,Ian H
;Bain Bridge2003